Звыклае зло
Віталь Тарас
Выдавец: Наша Ніва
Памер: 311с.
Мінск 2007
265
на вуліцах... Малочную мы распазналі па турыс-тычных аўтобусах. Добра апранутая публіка фля-ніравала па краме, якую можна параўнаць з му-зэем, ды й тое далёка ня з кожным. Ляпніна з па-залотай у стылі ракако, вадаграйчык з кранікам, адкуль можна наліць шклянку сьвежага малака за адзін эўра, што, дарэчы, зусім ня танна. Фірмо-выя сыры з розных эўрапейскіх краінаў.
А на вакзале ў Дрэздэне можна сустрэць зусім старэнькіх, схуднелых бабулек у жабрацкай, за-цыраванай, заношанай вопратцы і стаптаных ча-равіках. Такога жабрацтва мне ніколі не даводзі-лася бачыць, напрыклад, у Празе.
To былі не арабскія жанчыны. (Арабы, дарэ-чы, трымалі да паводкі тут, на вакзале, некалькі кавярняў і крамаў. Што сталася зь імі, а таксама з жабракамі, для якіх вакзал быў заўсёдным пры-тулкам, мне сказаць цяжка.) Гэта былі немкі. I не ў разбураным бамбёжкамі саюзьнікаў горадзе Трэцяга Райху, але ў сучаснай ФРГ, якая заўсё-ды славілася сваёй заможнасьцю і клопатам пра старых людзей. Калі глядзіш на калясальнае бу-даўніцтва, якое ідзе ў Бэрліне ад моманту ўзьяд-наньня Нямеччыны (практычна, увесь усходні Бэрлін вось ужо больш за дзесяць гадоў уяўляе сабой гіганцкую будаўнічую пляцоўку), на супэр-сучасныя супэрмаркеты і гандлёвыя цэнтры, a таксама шматлікіх туркаў, якія акупавалі ўлюбё-ны імі раён Тыргартэн, міжволі задумваесься. Ча-му дасканалая сыстэма сацыяльнай падтрымкі ў Нямеччыне дапамагла арабам, туркам, тысячам былых савецкіх габрэяў, але не заўсёды дапама-гае ўсходнім немцам?
Можа быць, гэта своеасаблівая помста «заход-нікаў» — маўляў, жылі пакорліва ў ГДР пры Ka-
266
мунізьме, дык і заставайцеся ў жабрацтве? А мо-жа быць, эканоміка ўсходняй Нямеччыны пра са-цыялізьме прыйшла ў такі заняпад, што аднавіць нармальнае жыцьцё на ўсходніх землях ужо не-магчыма ніякімі інвэстыцыямі? Што ж тады ка-заць пра розьніцу паміж эканомікай Захаду і ўсімі астатнімі краінамі Ўсходняе Эўропы?
«Вы маеце радыёстанцыю»
Розьніца паміж мной і маім родным дзядзь-кам — амаль дзесяць гадоў. Цяпер мне здаецца, што гэта ня так і шмат. А калі мне было дванац-цаць, дык здавалася, што дзядзька — зусім дарос-лы чалавек, які жыве сваім таямнічым і надзвы-чай цікавым жыцьцём. У яго, дарэчы, быў чэскі матацыкл — «43». Ня «Ява», заўважце, якая была ў многіх, a «43» — «4эске Зброёвэ». I гэта рабіла маё захапленьне дзядзькам-матацыклі-стам, які іншым разам вазіў мяне з сабой, проста бязьмежным.
4асам паводзіў ён сябе, як я пазьней зразу-меў, не зусім па-даросламу. Аднойчы прынёс ад-некуль у хату (а мы жылі ў сапраўднай драўля-най хаце, зь яблычным садам і бэзам у двары, хоць і ў горадзе) рацыю з антэнай. Сапраўдную, скра-дзеную зь нейкага сьпісанага ваеннага самалёту.
Як некалі жартаваў літаратурны крытык Ры-гор Бярозкін: «Вы маеце радыёстанцыю!»
Сваякі былі ў шоку. Асабліва не падабалася Maui, што ўначы ейны брат уключаў рацыю і круціў ручку наладкі — наладка была дакладная, круціць трэба было доўга, але ж якая была якасьць! Усе радыёгаласы было чуваць, нібы «Маяк». Мне «га-ласы» слухаць не дазвалялася, але ж бацькоўскія забароны на тое і існуюць, каб родныя дзядзькі
267
ад часу да часу падбухторвалі пляменьнікаў іх па-рушаць...
Адзін з самых яскравых успамінаў жыцьця, зьвязаных з радыё — забойства Робэрта Кенэдзі. «Голас Амэрыкі» перадаваў рэпартаж аб перад-выбарчым мітынгу сэнатара. I раптам стрэлы, шум, крыкі... Хрыплы ад хваляваньня голас жур-наліста — Кенэдзі паранены. Я ня ўпэўнены, што гэта было, як цяпер гавораць, «наўпроставае ўключэньне». Хутчэй за ўсё, гэта быў запіс, які ўвесь час паўтаралі. Але ўражаньне было такое, што ты толькі што стаў сьведкам надзвычайнай і трагічнай падзеі.
Хутка я прыахвоціўся слухаць галасы па на-чах. Ну, не па начах — гадзіны гэдак да 11-й веча-ра... Але ўварваньне ў Чэхаславаччыну (а гэтазда-рылася ўсяго праз два з паловай месяцы пасьля забойства Кенэдзі-малодшага) я праспаў.
Натуральна, ня я адзін... Адразу пасьля гэтага бацькі паспрабавалі мне нешта патлумачыць — ня так, як тлумачылі ў школе пра магчымасьць агрэсіі ФРГ і пагрозу «ўстоям сацыялізму». Маці сказала тады вельмі проста, успомніўшы народ-нае прыслоўе: «Сілай у рай не загоніш».
Даволі доўга ўсё ўспрымалася на ўзроўні эмо-цыяў — прычым, пераважна спартовых. Бацькі і і'хныя сябры зьбіраліся ў нас дома, каб паглядзець чэмпіянат сьвету па хакеі і пазаўзець — за чэхаў, натуральна. Калі чэхі прымудраліся перайгра-ваць СССР — гэта было сапраўднае сьвята. Вельмі хутка імёны Недаманскі, Фарда, Глінка, Аўгуста пачалі гучаць для мяне такой самай цудоўнай му-зыкай, як для маіх пагодкаў — Старшынаў, Фір-саў або Трацяк. Аднойчы маладзенькая мэдсяст*-ра, што прыходзіла бацьку калоць уколы ад сэр-
268
ца, саромеючыся, папрасіла ўключыць тэлевізар: «Як там нашы гуляюць?»
«Ведаеце, — казала яна, — кладуся спаць і сьню Міхайлава, Пятрова, Харламава: усю тройку. A то сама гуляю ў хакей». Адкуль ёй было ведаць, ХТО для нашай сям’і тады былі «нашы»?
Што датычыць чэхаў, дык гэта яшчэ трэба па-глядзець — хто заўсёды падтрымліваў сваіх болып зацята: савецкія ці чэскія заўзятары. Прынамсі, савецкіх «фанаў» ужо няма. Як і чэхаславацкіх. Пэўны час мне здавалася, што большых заўзята-раў, як чэхі, немагчыма сабе ўявіць. He кажу на-ват пра хакей. Калі італьянскі судзьдзя не пры-значыў пэнальці ў вароты спаборнікаў чэскай ка-манды на чэмпіянаце Эўропы, наступным днём вядучыя чэскія газэты на поўным сур’ёзе распача-лі дыскусію — а ці трэба Чэхіі далучацца да Эўра-пейскага Зьвязу, калі эўрапейцы гэтак варожа і нахабна паводзяць сябе з чэскімі футбалістамі? Але ж калі славакі выйгралі чэмпіянат сьвету ў чэхаў... Жыцьцё ў Славаччыне тады спынілася дзён на пяць. Першыя два дні на славацкім інфар-мацыйным канале «ТА 3» не было навінаў — увесь час нон-стопам ішлі толькі кадры з прая-вамі шалёнай радасьці славакаў у Братыславе ды іншых местах краіны. Хакеіст Шатан у адзін мо-мант стаўся ня тое што нацыянальным героем, але богам (прабачце за міжвольную гульню сло-ваў).
Але ж я адхіліўся ад тэмы.
Маім бацькам «размовы» пра Чэхаславаччы-ну каштавалі працы. А я нешта зразумеў толькі ў годзе 70-м, калі пайшоў у кінатэатар «Новостн Дня». Быў такі кінатэатар каля Цэнтральнай пло-шчы ў Менску — там цяпер малая сцэна Купа-
269
лаўскага тэатру ды тэатральная кавярня. У тыя дні ў тым самым будынку, дзе потым на кароткі час нелегальна разьмесьціцца бюро радыё «Сва-бода», у асноўным круцілі дакумэнтальныя філь-мы. Савецкія стужкі рэдка бывалі цікавымі, але ж прагульваць школу было даволі зручна: суст-рэць знаёмых ці сваякоў — ніякіх шанцаў.
Той фільм называўся «Чэхаславаччына: год выпрабаваньняў». Кепскай якасьці чорна-белая хроніка, стандартны «тасаўскі» тэкст. Але ж ме-навіта кантраст паміж дыктарскім тэкстам і «відэа-шэрагам» мяне ўразіў.
Хлопцы-студэнты з доўгімі валасамі хапаюцца рукамі за тракі савецкіх танкаў... Хто, які цэнзар гэта прапусьціў тады? «Частка чэхаславацкай мо-ладзі, падманутая варожай прапагандай...» — гуг-нявіў дыктар. Потым нечакана натыкнуўся на знаёмыя словы ў Маркеса, у «Восені патрыярха»: «бедныя падманутыя хлопцы».
Узрост 14 гадоў, як вядома, лічыцца парой сэ-ксуальнага высьпяваньня. Я не хачу сказаць, што падзеі ў тагачаснай Чэхіі, у СССР, забароненыя размовы «пра палітыку» засьцілі перада мной усё астатняе і што дзяўчаты мяне зусім не цікавілі. Але палітыка была яшчэ больш забароненай тэ-май, «табу», чым нават сэкс, а таму здавалася ціка-вейшай і саладзейшай.
Таму, мабыць, 68-мы год і слова Прага запом-ніліся мне як нешта інтымнае, глыбока асабістае. Чэхі доўгі час здаваліся мне людзьмі незвычай-нымі, як «камісары ў пыльных шлемах» у Акуд-жавы — сьмелымі, чыстымі, прыгожымі. У рэаль-ным жыцьці яны аказаліся проста людзьмі.
Праз трыццаць гадоў пасьля тых падзеяў мы з жонкай паехалі ў Італію разам з чэскай турыс-
270
тычнай групай. Экскурсавод — гісторык па адука-цыі, як ён сам сказаў, з глыбока правінцыйнымі манерамі, увесь час нэрваваўся. Яму яўна не пада-балася, што ў групе ёсьць чужынцы, якія, да таго ж, ня надта добра разумеюць па-чэску. I вось на высьпе Капры ягоныя асьцярогі нарэшце спраў-дзіліся.
Мы забыліся, ад якога прычалу адыходзіць ка-тэр на Нэапаль і доўга блукалі ў пошуках нашай групы. Наш гід, выпадкова ўбачыўшы нас на су-седняй прыстані, адразу пачаў выгаворваць нам за спазьненьне. Жонка адказала на гэта, што мы ня дзеці і ня трэба нам чытаць мараль.
Тады наш гід вымавіў сакрамэнтальную фра-зу: «Пасьля таго, што ВЫ зрабілі з Чэхаславаччы-най, вам наагул лепей маўчаць!» Заўважце, гэтак экскурсавод зьвяртаўся да кліентаў фірмы, на якую ён працаваў.
А што было яму адказаць? Што мы зь Бела-русі, а не з Расеі, і тым болей, не з СССР? А бела-рускія салдаты хіба не служылі ў савецкіх акупа-цыйных войсках? Сказаць яму, што мой бацька пацярпеў за спачуваньне Дубчэку і іншым дзея-чам «праскай вясны»? А колькі чэхаў пазбавілі-ся працы на дзесяцігодзьдзі або нават трапілі ў астрог толькі за тое, што не схацелі быць савец-кімі й заставаліся проста чэхамі?
Адзін зь іх зваўся Вацлаў Гавал. Сёньня яго многія чэхі ненавідзяць, як Гарбачова — расей-цы. Ня спраўдзіў Гавал спадзяваньняў на цуд, на тое, што з адыходам саветаў і кампартыі адразу пачнецца добрае заможнае жыцьцё. Ды й сам Га-вал зьмяніўся на пасадзе прэзыдэнта. Да ўлады прызвычайваюцца хутка. Падчас паводкі Гавал, які пакутуе на цяжкую хваробу, усяго на некалькі
271
дзён затрымаўся ў адпачынку і прыляцеў у Пра-гу, калі пік навалы ўжо мінуў. 75 % чэхаў скажуць потым падчас апытаньня, што прэзыдэнт ня спра-віўся з выкананьнем сваіх абавязкаў.
Многія ў Чэхіі цяпер падсьмейваюцца з «ак-самітнай рэвалюцыі», зь яе ідэалаў. У тым, што спадзяваньні »я спраўдзіліся, вінавацяць найча-сьцей чужынцаў — расейцаў, украінцаў, белару-саў, якіх агулам па-ранейшаму называюць «руса-мі». Ёсьць яшчэ, праўда, цыганы, якіх большасьць чэхаў і за людзей ня лічаць. I зноў пра Гаўла: калі ў горадзе Вусьці-над-Лабэм мэрыя ўзьвяла сьця-ну, каб адгарадзіць цыганскі квартал, прэзыдэнт заявіў: «Альбо сьцяну зьнясуць адразу, альбо я сыходжу ў адстаўку». Сьцяну зьнесьлі — але да-лёка не адразу. А прэзыдэнт, што называецца, згубіў твар.
КНІГІ ОНЛАЙН
