Жыві ў свабодзе!
Зборнік твораў пра К. Каліноўскага
Выдавец: Юнацтва
Памер: 398с.
Мінск 1996
Каліноўскі
Раздай зямлю сялянам. Жаніхі Адваляцца, як п’яўкі... У спакоі Пакінуць кут, што пад аховай хвоі.
Марыська
Зямля, зямля... Як гром на лес сухі, Як костка ў горле! Я лічыцца мушу Са згодай маці, будучага мужа... Абмежавалі круг маіх правоў Казённыя паперы і атрамант.
Лягчэй было нашмат Марысі Ямант He мець зямлі, не думаць пра сватоў. Паны не для давання, а для брання...
Каліноўскі
Нічога, пачакай... I наш ланцуг He вечны, рассячэ яго паўстанне, Мяжу пераарэ мяцежны плуг.
Марыська Ці ж будзе так?
Каліноўскі
А іншага ў нас выйсця Няма. Надзей на іншае вяма.
Марыська
А раптам... Раптам катарга, турма — Яны часцей здараліся калісьці.
Зрабі прасцей. Забудзь няпэўны шлях Дзеля мяне, калі я сэрцу міла. Пажэнімся, я б маці ўгаварыла.
Каліноўскі
Мне трэба ты, а не чужы пасаг.
Мне без Марысі Ямант свет — магіла.
Марыська
Маўчы. Яе ты ўчора пахаваў, Як пачуццю адкрытаму не даў Быць не цнатлівым, грэшным і шчаслівым. Яе ты зблытаў з полем неўрадлівым, Яна ж магла б раджаць на зайздрасць нівам, Калыскі калыхаць, як каласкі.
Чым лепш ты за цара таго, які Даў ёй зямлю, але пазбавіў долі, Сялянам волю даў — зямлі не даў Ты не яе, сябе пашкадаваў, Збаяўся, што апынешся ў няволі Сланечнікаў яе. He ганарыся Бязгрэшнасцю, ты не Хрыстос.
Каліноўскі
Марыся!
За што мяне ты крыўдзіш? Сэрца стыне Ад слоў такіх.
Марыськ a
Яны мае аднак.
Каліноўскі
He веру я. Гаворыць іх графіня Старжыцкая.
Марыська
Няхай сабе і так!
Ты ўлады прагнеш. He баішся кары.
Што ж мне рабіць?.. Чуваць грымот удары, За хмары сонца свой хавае твар.
Мне час дамоў! Там ходзіць адзінота 3 кута ў куток, чарнейшая ад хмар. Ну што ж, праводзь мяне, калі ахвота. He, лепш не трэба... Лепей пустата У вокнах засцянковых, як і ў лёсе.
Сама дайду! Тут усяго вярста, He тысяча — як некаму здалося.
Калівоўскі
Я правяду!
Марыська
Праз два гады прыходзь.
Каліноўскі
Прыйду раней, насуперак парогу...
Марыська
Бывай, Кастусь!
Марыська пакідае падворак.
Да Каліноўскага падышоў Арцём Яцына.
А р ц ё м
Куды так рана госць Сабраўся ўжо?
Каліноўскі
Куды ж, як не ў дарогу.
А р ц ё м
Чаму так хутка? Бражка ёсць яшчэ...
Каліноўскі
Вы ж знаеце прычыну.
Арцём
Глупства, Яська!
Прычына ўбачыць гурт, сама ўцячэ.
Грымяць грымоты... Недзе дождж сячэ...
Каліноўскі
Зайду пасля вяселля.
А р ц ё м
Калі ласка!
Ка л іноўс кі
Я не адзін прыйду. Мы цішыню Парушыць можам.
А р ц ё м
Я не праганю.
Каліноўскі падаўся на лясную дарогу.
3 супрацьлеглага боку спяшаецца Марыська.
У руках дажджавік. Задыхалася.
Убачыла Арцёма.
Марыська
Пайшоў?
А р ц ё м
Пайшоў.
Марыська
А я вось дажджавік Нясу... Даўно пайшоў?
Ар ц ём
Нядаўна.
Марыська
Знік!..
О дзядзечка, як можаш, дагані!
А р ц ё м
He дагашо ўжо.
Марыськa
Дзядзечка мой шчыры!
He ён пайшоў — майго юнацтва дні.
Іх менш, чым пальчыкаў на пяцярні Было... Чатыры дні... ўсяго чатыры... Калі не іх, дык хоць яго вярні.
Я, дзядзечка, люблю яго, дурная.
He вернецца... Яму я брыдкіх слоў Нагаварыла.
(Марыська прыпадае да грудзей Арцёма. Плача.)
А р ц ё м
Сціхні. Раз такая
Бяда... To, можа, лепш, каб не прыйшоў.
3 хаты на ганак выйшлі музыкі.
Зайгралі запрашальны марш.
Немаведама адкуль пачалі збягацца хлапчукі і падлеткі, сыходзявда хлопцы і дзяўчаты. Паважна ўзышоў на падворак жандарскі афіцэр ісалдат Гаўрылаў.
На нейкі момант музыкі пакінулі іграць.
Але тут жа, нібы не заўважыўшы вяпрошаных гасцей, хвацка ўрэзалі танец-песню «Каробушку». Пад гэтую музыку, якая прыйшла здалёк і, пэўна, не так даўно бытуе тут, пайшлі танцаваць людзі.
Капітан заўважыў Марыську, што самотна стаіць каля прасла.
Падышоў, запрасіў.
Усё гучней і гучней чуваць удары грому, бліжэй 1 бліжэй насоўваецца хмара.
Вяселле танцуе «Каробушку».
АРЦЁМ ЯЦЫНА
У хаце Яцыны. Гаспадар сядзіць на ўслоне, побач з ім салдат Гаўрылаў.
За сталом жандарскі афіцэр.
К а п і т а н
Ты не марудзь лепш, падпішы паперу, Праўдзівым патрабуе быць закон.
А р ц ё м
He згодны я... «Мужыцкай праўды» ён Нам не чытаў.
К а п і т а н
Чытаў. Я вам не веру. He забывайся, я не на гулянку Сюды з’явіўся.
Ар цём
Знаю, не п’яны.
К а п і т а н
Гаўрылаў, выйдзі! Пасядзі на ганку! (Салдат выходзіць.)
He хочаш сведак? Мы цяпер адны. Падпісвайся.
А р ц ё м
He ўмею я.
К а п і т а н
Здарэнні
Былі й такія... Закапчу пятак
Над свечкаю... Пакінеш пальцаў звак Пад дакументам.
А р ц ё м
Плямы на сумленні Поп не даруе.
К а п і т а н
Крыжычак пастаў.
Царква даруе богаўгодны вышук. Бяры пяро...
А р ц ё м
Баюся, каб той крыжык Вялікім крыжам нада мной не стаў.
К а п і т а н
Хітруеш... На свае не хочаш плечы Адказнасць браць. Ну што ж, ты не адзін Быў на млыне... Былі браты... Дарэчы, Вы прышлыя? Адкуль, з якіх мясцін Вы збеглі? Ад каго?
A p ц ё м
Уласнай воляй
Мне і братам маім даў волю князь. Ёсць грамата.
К а п і т а н
А часам не Юрась Старжыцкі прыгразіў яму пістоляй? Ці не былі і вы ў яго атрадзе?
Мне хтось казаў...
А р ц ё м
А пан і веры даў?
К а п і т а н
Падпісвай лепш, пакуль мінулых спраў He варухнуў я. To ў маёй уладзе.
Я ўжо дазнаўся: трыццаць год назад, Тады, як быў разбіты ўшчэнт атрад Старжыцкага, з’явіўся тут Яцына Арцём з братамі...
А р ц ё м
Для таго прычына Была ў нас.
К а п і т а н
Так. Я ж і кажу — была.
Гелена Ямант лесу вам дала На хаты.
Арцём
Мы за лес сплацілі працай.
К а п і т а н
Зямлю ў арэнду... Без рэкамендацый Хіба? Адкуль такая дабрата?
Тут нешта ёсць... Я чуў, былі сябрамі Гелена і Юрась.
А р ц ё м
Як у Хрыста
За пазухай, яна жыла за намі.
Мужык апошні хлеб свой аддае За дабрату.
К а п і т а н
Шануючы яе, Паверыў я. He даў падзеям ходу, Бунтаўшчыка не затрымаў дарма. Зрабіў не на карысць вам, а на шкоду... Памылка... Каліноўскага сама Прагнала Ямант. Ты аб гэтым знаеш? Горш, калі госць зноў прынясе лісткі...
А р ц ё м
He прынясе. Мы з ім ве сваякі.
Адчыняюцца дзверы. На парозе — Каліноўскі.
К а п і т а н
А!.. Вось і той, каго ты не чакаеш.
Каліноўскі
He да яго, да вас я, капітан. Я аб візіце вашым да сялян Даведаўся нядаўна выпадкова.
К а п і т а н
Прыемна ведаць — на лаўца і звер...
Каліноўскі
He, капітан. Вы не лавец цяпер, На гэты раз са мной мая ахова.
Узброеныя людзі вядуць у хату салдата. Рукі ў Гаўрылава звязаны.
Капітав схапіўся за зброю, але пісталет у яго адабралі. Каліноўскі бярэ са стала пратакол допыту.
Каліноўскі
Зноў пратакол. Знаёмая размова, Запозненыя пошукі ахвяр.
Пратакол перадаецца з рук у рукі. Людзі чытаюць, абураюцца.
Малады паўстанец Чаго тут думаць. Гада на аеіну!
П а ж ы л ы
Спакою людзям не дае жандар. Звязаць яго!
Каліноўскі
Чакайце. Я Яцыну
Хачу спытаць.
Ар цём
Ён — чалавек службовы, Па справе тут.
Малады паўстанец
У багну і — канец!
Шкадуеш маскаля?
Арцём
Пустыя словы.
Ёсць жонка, дзеці ў пана...
К а п і т а н
Я ўдавец.
Дзяцей не маю. Смерць прывяць гатовы.
Каліноўскі
He, капітан... Я не магу пятлёй
Вам пагражаць. Гуляць у жмуркі годзе: Я з вашай ласкі сёння на свабодзе.
Салдат Гаўрылаў помніць арышт мой.
С а л д а т
Так точна. Помню, ваша благароддзе!
Каліноўскі
Мяне з-пад варты вызвалілі вы.
За дабрату плачу я дабратою.
(Да людзей)
Частуйце іх віном! Вярніце зброю!
Глядзіце, каб не ўпала з галавы Hi валаска, ні гузіка — з мундзіра. Мы не забойцы.
Людзі Каліноўскага развязалі рукі салдату.
С а л д а т
Дзякую вам шчыра.
Каліноўскі (да капітана) Разыдземся, як даўнія сябры.
А хто рашыў, што — вось яно! — паўстанне,
Той памыліўся... Мы на паляванне Ішлі, ды заблудзіліся ў бары. (Дружны смех) Вядзіце іх, частуйце на двары!
Хата апусцела. Засталіся толькі Каліноўскі і Валеры Урублеўскі.
Урублеўскі
Дакладваю: ўсе сотнікі са мною, Паўстанцы ў пушчы.
Каліноўскі
Вольна, генерал.
Каліноўскі і Урублеўскі абдымаюцца, смяювда.
Урублеўскі
Ты з Гродні?
Каліноўскі
Так.
Урублеўскі
Які даваць сігнал? Трубіць у рог?
Каліноўскі
Іграць сігнал адбою.
Урублеўскі
Хто так распарадзіўся? He сакрэт?
Каліноўскі
Цэнтральны Нарадовы Камітэт. Ганец з Варшавы зразумець мне даў, Што план, які Дамброўскі Яраслаў Распрацаваў, быў ЦНК сарваны... Змяніўся склад яго, а з ім — і планы. Рух, скіраваны на сумесны рух Сіл вызваленчых Польшчы і Расіі, Ярмо царызму меўся скінуць з шыі. Мяцеж у войску, поціск братніх рук — Такі быў план.
Урублеўскі
Дамброўскага ідэя?
Каліноўскі
Дамброўскага і Патабні Андрэя.
У рублеўскі
Наш аднадумец?
Каліноўскі
Рускі афіцэр.
Прыхільнік Герцэна, «Зямлі і Волі». Я сустракаўся з ім.
Урублеўскі
Дзе ён цяпер?
Каліноўскі
Ад арышту хаваецца ў падполлі...
План гэты скасаваны.
Урублеўскі
Недаверам, Адрасаваным рускім афіцэрам?..
Каліноўскі
Але.
Урублеўскі
Хіба, паўстанню на бяду, Заняўся хтось гульнёй у чахарду Амбіцый, намінацый, дэкларацый?
Няўжо не зразумеў бяспечны пан Пасля мінулагодніх дэманстрацый, Што Полыпча — не курган, а ўжо — вулкан? Так, так, вулкан, які дыміцца зноў Над кратамі польскіх гарадоў!
Вулкан, які рукамі дэманстрантаў
Шпурляў каменне ў твар паліцыянтаў.
Каліноўскі
Уздым патрыятычны, то — не рэч Для забавак.
Урублеўскі
Вулкан дыміць пагрозна, А выбухне не ў час, то будзе позна
Накіраваць Агонь яго і Меч У рэчышча Свабоды.
Каліноўскі
Так, Валеры, Стыхійны рух, які не знае меры, Служыць і праўдзе можа і мане. Што станецца, калі ён захлісне Сваім атрутным старапольскім чадам Славянскае яднанне брата з братам? Калі да ўлады той жа ЦНК Запросіць графа, а не мужыка?
Урублеўскі
Братэрства, роўнасць і свабода нам Дэкляраваны.
Каліноўскі
Кім дэкляраваны?
Урублеўскі
Варшаваю.
Каліноўскі
Што парушае планы? Дзеля чаго?.. Каб дагадзіць панам, — 3 іх марамі аб адраджэнні славы, Што некалі грымела на ўвесь свет, — Альбо народу?.. Мне ганец з Варшавы Прагаварыўся, што прывёз пакет Ад князя Н... Старжыцкаму Віктору. Я думаў, граф староніцца падзей, А ён, хутчэй, за спінамі людзей Хаваецца, падобна рэжысёру. Рыхтуюць бой... Рыхтуйся да адпору... У Вільню еду я.
Урублеўскі
Які загад Мне пакідаеш?
Каліноўскі
Распускай атрад. Без шуму толькі.
Урублеўскі
Што сказаць, не знаю, Мне людзям тым, якіх пазваў я ў бор?
Каліноўскі
Скажы, была праверка баявая, Агляд ваяўвых сіл... Ваенны збор... Падзякуй за парадак, дысцыпліву...
КНІГІ ОНЛАЙН
