Жыві ў свабодзе!
Зборнік твораў пра К. Каліноўскага
Выдавец: Юнацтва
Памер: 398с.
Мінск 1996
Урублеўскі
Да хуткіх стрэч!
Каліноўскі
У лепшую гадзіну!
Яны развітваюцца.
Каліноўскі зморана апускаецца на ўслон.
На сэрцы блага... Нудны боль, тупы...
А р ц ё м
( уваходзячы )
Па хатах раз’язджаюцца паўстанцы.
Калін оўскі
Адкуль вядома?
А р ц ё м
Бачу, не сляпы.
Каліноўскі
Дзе капітан?.. Салдат?
А р ц ё м
Іх на фурманцы
Павезлі п’яных. Недзе на валявцы Паківуць спаць, як на мяжы снапы.
Каліноўскі
Прачнецца кавітав, то ва дазнавне He врыйдзе ўжо... Ад сораму згарыць.
А р ц ё м
Перахітрылі, што і гаварыць.
А толькі звоў вяпэўвасць. Зноў чакавне.
Кал іноўскі
Хіба Арцём чакае на паўстанне?
Ар цём
Каб хто сказаў: твая зямля... бяры. He ўседзеў бы і я, хоць і стары.
ПАРТРЭТ АНЭЛІ
Хата Яцывы.
Гаспадар і Каліноўскі працягваюць размову.
А р Ц ё м
Хто я? Адкуль? — цікавіўся жаядар.
To я рашыў, хай лепей спавядае Арцёма Яська...
Каліноўскі
Дзякуй, гаспадар.
А граф, як ён?..
Арцён
Вяльможны пая не знае, Што ліст ад брата на яго парог Я палажыў... Я ўсё зрабіў, што мог Вось ліст яшчэ...
(Перадае Каліноўскаму ліст.)
Каліноўскі
«Народ абрабаваны!
Мой ліст да брата, гербам змацаваны, — Той запавет, які ты знойдзеш тут, — Перадае на твой вышэйшы суд Паўстанец мой...» Хіба Арцём не рады, Што граф Марысі даў пасаг?
А р ц ё м
Мана
Яго пасаг. Пазбавіў ён улады Марысю над маёнткам і зямлёй. Я ўсё скажу... Гелена Ямант ёй He маці. Граф забыўся аб Анэлі.
Каліноўскі
Ты знаў яе?
А р ц ё м
Яна мая сястра!
He для Гелены Ямант мы гібелі...
Ды што тлумачыць, волю даць пара Нявольніцы, замкнёнай у куфэрку.
Арцём дастае з куфэрка партрэт Анэлі.
Гэта карціна, маляваная маслевымі фарбамі. На ёй можна пазнаць двор Яцьшы, паграбню і — яшчэ малую — бярозку, каля якой стаіць сястра Арцёма.
А р Ц ё М
Сястра!.. Хто на партрэт зірне хоць раз, Марыську ўбачыць быццам у люстэрку.
Каліноўскі
Якая пекната!
Ар цём
Чым не абраз? Пісаў Юрась.
Каліноўскі
Мастак, не багамаз!
А р ц ё м
Так, так...
Каліноўскі (гледзячы на карціну)
Заходзяць і ўзыходзяць дні Над паграбнёй... Бярозка карані Пускае ў грунт. У зрэбнай даматканцы Стаіць каханне! За яго спіной Вясна-красуня крочыць па палянцы, Зграбаючы зіму пад засень хвой.
Прабач мне, гаспадар... Хоць пяць хвілін Хачу пры ім я пасядзець адзін.
Арцём на дыбачках выходзіць з хаты.
Калівоўскі абапёрся рукой на стол, глядзідь на карціну.
Але нечакана ён задрамаў. Заходзіць совца. Промні яго падаюць праз расчывевае акно
на падлогу, дзелячы хату ва дзве палавіны: светлую і цямнейшую.
У зацемненай паласе вырысоўваецца лясная палянка.
Відаць засыпаны снегам магільны грудок
з крыжам і бярозамі над ім.
А побач, стоячы ў яме, чалавек сячэ рыдлёўкай мёрзлы грунт. На снезе ляжыць ягоны кажух і пісталет...
Гэта ўсё прымроілася Кастусю Каліноўскаму.
К а ліноўскі
Цяпер я знаю, хто ты. Ты — Юрась, Каму каля Анэлінай магілы
Капаеш дол?
Ю р а с ь
Сабе на гэты раз.
Капаю дол, бо жыць не маю сілы.
Каліноўскі
Я б не рабіў так. Шкода белы свет, Зямлю, людзей з іх доляю жабрачай.
На снезе твой кажух і пісталет...
Страляцца будзеш?
Ю р а с ь
Я рашыў іначай.
У ямку лягу. Зверху кажухом Накрыюся. Засну пад спеў мяцелі,
I думаць буду — гэта спеў Анэлі.
Каліноўскі
Хто ж пахавае?
Ю р а с ь
Можа быць, Арцём.
Каліноўскі
А як не знойдзе?
Ю р а с ь
To бяда малая...—
Засыпле снег, а цёплы дождж вясной
Абмые, грунт размые, пахавае
I прашуміць травой над галавой.
Хто субяседнік мой? Чаго жадае?
Каліноўскі
Ты — час былы, я — час наступны твой, Нас падзяліў рубеж святла і ценю.
Ты не пакінуў мне і зерня жценю...
Ю р а с ь
Пакінуў я...
Каліноўскі
He шмат. Адзін партрэт Анэлі.
Ю р а с ь
Я пакінуў запавет.
Каліноўскі
Ты запавет не мне пісаў, а брату.
Ю р а с ь
Як брат адмовіцца, то на расплату
3 адступнікам я даў табе дазвол. Са зброяй разам пакладзі на стол, Адхілены, аддадзены знявазе, Мой ліст!
Каліноўскі
Твой запавет — адчаю крык.
Ю р а с ь
Я знаю: брат мой — пан, аты — мужык. Варожасць паміж вамі пачалася He сёння і заціхне не цяпер, I, можа быць, перажыве цябе.
Хто ведае? А можа, ёй і ў часе
Канца няма?... Маўчыш? He забывай: Калі адчай, то ў гэтым — мой адчай.
Каліноўскі ачнуўся.
Побач з ім на ўслоне сядзіць гаспадар.
Каліноўскі
Яцына?
А р ц ё м
Я.
Каліноўскі
Нядаўна тут са мной Хтось размаўляў?
Ар цём
He. Яська сам з сабой
Тут гаварыў. Так, як у сне гавораць. Стаміўся... Сном кароткім не агораць Дарог, трывог з відна і да цямна.
Каліноўскі
Марыська дома?..
А р ц ё м
Тут яшчэ яна.
3 маёнтку наязджае рэпецітар, Што граф наняў. Цалюткі дзень амаль Чытае кніжкі... Так... 3-за чорных літар He бачыць свету белага, на жаль.
Каліноўскі
Выходзіць, не ў настроі.
А р ц ё м
He ў настроі.
Сланяецца змрачнейшая ад хмар. Перасялілася, жыве ў пакоі Тым самым, дзе дазнанне вёў жандар.
Ка л іноўс кі
Як нам сустрэцца з ёй?.. Хоць на паўслова.
А р ц ё м
Крый божа! He карай яе сурова!
Яна, як пакахае, то ні вір
He страшны ёй, ні жвір, ні манастыр.
Яна, як маці... Свет забыць гатова.
Ты пашкадуй яе, мой камандзір!
Я ўжо на ты, як свой... і прабачэння
He папрасіў...
Каліноўскі
Кажы, Арцём, кажы...
Арцём
Я ведаю, у Яські ёсць сумленне. He пераходзьце страшнае мяжы... Перачакай, яна перачакае, А можа, і забудзецца.
Каліноўскі
Наўрад.
А р ц ё м
He кліч.
Каліноўскі
Хай так!.. А пра мяне спытае, Скажы — я слова не бяру назад!
«Ледзь толькі мы склікаць на бой атрады, Варшаву падтрымаўшы, пачалі, Інтрыгамі і коштам чорнай здрады Да ўлады ў Вільні белыя прыйшлі.
Яны застацца прагнуць начале Паўстання, намі ўзнятага... Але Хамуціус, хоць змушаны панамі Пакінуць Вільню, праз сваіх людзей Падтрымлівае з Гродні сувязь з намі, Мы — з вамі. Так і будзе надалей. He трацім мы надзей у абцугі Дваранства ўзяць. Хамуціус Другі*.
3 ліста Малахоўскага ў атрад Віславуха
ЗМОВА
Кавец лютага, год 1863. Вільвя. Касцёл.
У захрысным пакоі сабраліся на нелегальную сустрэчу прадстаўнікі камітэта «белых» — Гейштар, Аскерка, Яленскі, і камітэта «чырвоных» — Каліноўскі, Малахоўскі, Чаховіч.
Сход вядзе камісар з Варшавы — Дзюлеран.
Дзюлерав
Цішэй, сябры! Адну мы варым кашу.
Малахоўскі
Але ядзім з катла не аднаго.
Дзюлеран
Пан Малахоўскі, на сустрэчу нашу Я вас паклікаў не дзеля таго, Каб зноў распачынаць старыя спрэчкі. Час, ведаеце самі, не такі...
Пан Гейштар, пан Яленскі не ваўкі, А вы і Каліноўскі не авечкі.
Паўстанне ўзняўшы, вы не свой урад
У Вільні абвясцілі, a — разлад!
Я вас пазваў... Чаму не ў поўным складзе Ваш камітэт? Дзе Длускі Баляслаў?
Каліноўскі
У Ковенскіх атрадах. На пасадзе Начальніка.
Дзюлеран
Дзе Козел?
Каліноўскі
Я паслаў
У Пецярбург яго па ваяводу.
Г е й ш т а р (да Дзюлерана)
Хто ж гэта?
Дзюлеран
Серакоўскі. Даў ён згоду Заняць у нас пачэсны свой пасад.
Г е й ш т а р
Дзяржаўны муж.
А с к е р к a
Герой!
Я л е н с к і
Я вельмі рад.
Дзюлеран
Дзе ксёндз Мацкявічус?
Каліноўскі
У Панявежы.
Малахоўскі
Адтуль чакаем мы на вецер свежы...
Пазваў да лесу шляхту і сялян
Карэва ў Троках. Круціць завіруха Пад Лідаю. Паўстанцы Віславуха Сутьгчку з войскам мелі ля Свенцян.
Дзюлеран
Дык вось... Я склікаў вас не для нарады.
Малахоўскі
А для чаго?
Дзюлеран
Для перадачы ўлады.
Каліноўскі
Вам?
Дзюлеран
Гейштару. Чытайце, ёсць загад
3 Варшавы — распусціць Часовы ўрад, Стварыць «Аддзел».
Каліноўскі
(Бярэ загад.)
А кіраваць «Аддзелам» He нам прапанавава тут, а белым.
Дзюлеран
Іначай, Каліноўскі, не магло
I быць. I вам лічыцца трэба з фактам.
А с к е р к a
«Чырвонае» ці левае, ці, як там
Яшчэ, — рэвалюцыйнае крыло Для справы адраджэння — костка ў горле.
Я л е н с к і
Традыцыі шляхецкія не ўмёрлі, Зноў будзе так, як некалі было.
Ка ліноўскі
He прызнаём!
A c к e p к a
Як так? To воля ўрада Цэнтральнага.
Каліноўскі
To ганьба!
Малахоўскі
Здрадаі
Чах овіч
Здрадаі To гвалт!
Г е й ш т а р
Прашу зважаць на цішыню. Мне загадана — быць за старшынюі
Каліноўскі
А пану Дзюлерану пры «Аддзеле» За камісара. Ен і тут, як свой: «Чырвоныя» раптоўна «пабялелі». Ці не за вашай, старшыня, спіной Адбыўся цуд свяцейшы ў афарбоўцы?
Малахоўскі
Пан Дзюлеран прыслугачам у іхі
Каліноўскі
Але, як гаварылі ў Якушоўцы, Няма дурных, паны!.. Няма дурных! Заместа Малахоўскага — Аскерка... Вось ваш загад! Бярыце, Дзюлеран! Я чуў, што не здароў на шлунак пан, Яму згадзіцца тонкая паперка.
Дзюлеран
Ну, гэта ўжо — нахабстваі
А с к е р к a
Крымінал!
Я л е н с к і
Як слухаць можна, я не разумею! Адступніка аддаць пад трыбунал!
Дзюлеран
Аддаць!
Каліноўскі
Судзіць сабраліся ідэю Братэрства, роўнасці... Чаму б і не?
Любы прысуд ваш — гонар для мяне. Судзіце. За братэрства я гатовы На той памост, дзе кат сячэ галовы.
Г е й ш т а р
Вы супраць нас?
Малахоўскі
Мы супраць чорнай змовы.
Г е й ш т а р
Адступніцтва не сыдзе гладка з рук Адступнікам. Ёсць жорсткія законы На гэты конт. Пра вашыя імёны Мы знаць дадзім праз наш, замежны друк. Каліноўскі, які нешта піша, седзячы за столікам насцярожваецца.
Каліноўскі
Выходзіць, нас — жандарам на расправу, А нашыя імёны — на няславу?
Г е й ш т а р
Выходзіць, так! На гэта ёсць правы.
Мы з вамі памяняліся на ролі:
Мы — штаб паўстання, радавыя — вы. Закон ваенны парушаць даволі!
Што скажа Каліноўскі?
Каліноўскі
Я не стану Адказваць пану. Я на гэты раз Варшаве, не яму, даю адказ. I трапіць ён не вам, а Дзюлерану У рукі, Гейштар!
Гейштар
Красамоўны жэст!
К аліноўскі
Вазьміце, Дзюлеран. Тут наш пратэст! 3 ім разам выпраўляецца ў дарогу Паўстання лёс. (Да Гейштара.) А вас прашу к парогу, Шаноўныя.
Я л е н с к і
Вы чулі?
Аск ерка
Што за тон!
Каліноўскі
Так, так, паны... Я застаюся богу Маліцца тут. Я дзіўны бачыў сон... Хто разгадаць яго мне дапаможа, Ды так, каб сон нядобры — не ў руку? Па Вільні ехаў на чацверыку, Хто б думалі? — вядомы ўсім вяльможа. Сядзеў на козлах знакаміты пан... Яленскі з Гейштарам караннікамі Былі ў яго, і, стрыгучы вушамі, Аскерка — справа, злева — Дзюлеран. А ззаду воз жандар штурхаў рукамі. На возе — дамавіна. У труне Ляжаў мужык, даўно знаёмы мне. Ён, бедны, век галеў, зямлі чакаў, А дабрадзей, што коней паганяў, Рашыў яму адмераць тры аршыны.
КНІГІ ОНЛАЙН
