КНІГІ ОНЛАЙН
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 1: Ад старажытных часоў да другой паловы XVI ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 2: Другая палова XVI—канец XVIII ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 4: 1917—1941 гг.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 5: 1941 — да 60-х гг.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 6: 1960-я — сярэдзіна 1980-х гг.
Сціпласць дэкаратыўпага аздаблення не збядняла мастацкіх якасцей ганчарнага посуду. Бадай, найлепшы доказ — кераміка з в. Гарадная Століпскага раёна. Яна пастолькі характэрная па свайму абліччу, што зблытаць яе з вырабамі іяшых гапчарных цэнтраў Беларусі пемагчыма "8. Ёмістыя, масіўпыя, устойлівыя белагліняныя макітры, бунькі, 234. Чорнаглянцаваная кераміка. Пач. XX ст. 3 в. Брацянка Навагрудскага р-на Гродзенскай вобл. Мінск. МСБК збаны па верхняму краю ці па плечыках аздоблены чырвопымі паяскамі, паміж якімі ўкампанаваны хвалістая палоска ці косыя рыскі. Гэты старажытпы сціплы дэкор выразна чытаецца на амаль белым фоне, пад- 118 Блізкая ёй па характару кераміка некаторых цэнтраў Украінскага Падпяпроўя (гл.: Данченко Л. Народпа кераміка середпього Прндніпров’я. Кйів, 1974. С. 58, 68). 235. Дэкаратыўная талерка. Пач. XX ст. 3 Цэнтральнай Беларусі лі чужыя традыцыйпаму беларускаму мастацтву. Як і ў папярэднія стагоддзі, буйнейшым цэнтрам па вырабу кафлі быў Копысь. Пасля некаторага заняпаду кафляная вытворчасць у Копысі з канца XIX ст. інтэнсіўпа адраджаецца. У пачатку XX ст. там налічвалася каля 20 заводаў. Маштабы кафлянай вытворчасці былі даволі значпыя. Так, адзіп з заводаў Гіпзбурга выпускаў да 46 000 штук кафлі ў год 12°. Копыская кафля карысталася попытам ў Расіі, на Украіне, яе вывозілі нават у Варшаву. Хаця ўладалыіікі заводаў і майстры-іншаземцы, запрошаныя ў Копысь, арыентаваліся па замежныя ўзоры, талепавітыя мясцовыя майстры імкпуліся нейкім чынам ажывіць звычай удала дапаўпяючы пластыку вырабаў. Масавая вытворчасць паліўнога глінянага посуду шляхам штампоўкі была наладжана ў Янаве на Аршаншчыне, у Барысаве, Ракаве і іншых месцах |19. Хлебніцы, салатпіцы, талеркі і іпшы посуд, зроблены спосабам штампоўкі, меў больш даскапалыя тэхналагічныя якасці, але ў мастацкіх адносінах быў мала цікавы. 3 другой паловы XIX ст. зноў папіыраецца вытворчасць пячной кафлі. Аднак яе мастацкія якасці былі непараўналыіа ніжэй кафлі XVII ст. Паліхромія саступае месца аднатоннай расфарбоўцы ці беламу фону з залатой абводкай (хаця часткова паліхромная кафля выпускалася аж да рэвалюцыі). У характары дэкору кафлі капца XIX — пачатку XX ст. пераважаў стыль «мадэрн», асабліва ў малюпках расліннага характару. Вычварныя контуры, у якіх з цяжкасцю ўгадваюцца пэўныя раслішіыя матывы, бы- 236. Кафля з Копысі. Канец XIX ст. замежныя малюнкі, надаць ім мясцовы каларыт, чым і прывабліваюць мпогія копыскія вырабы, асабліва пачатку XX ст. Лепшымі майстрамі ||г* Елатамцава I. М. 3 гісторыі беларускай мастацкай керамікі // Беларускае мастацтва. Міпск, 1962. Вып. 3. С. 166. 120 Там жа. С. 164. ў гэтай справе лічыліся А. Чорцікаў і А. Чабатароў 121. Буйным цэнтрам па вырабу кафлі быў таксама Івянец (Валожынскі р-н Мінскай вобл.). Праўда, тут выраблялі толькі адпатонную кафлю — белага, зялёнага, карычпевага ці охрыстага колеру. Івянец, відаць, падтрымліваў сувязі з Копыссю і інпіымі цэнтрамі кафлярства. Пра гэта 237. Кафля з Віцебска. Канец XIX ст. сведчыць як характар некаторых малюнкаў кафлі, так і знаходкі ў Івянцы гіпсавых форм са штампам копыскага завода X. Песельніка. Аднак большасць малюнкаў і форм стваралася на месцы, бо івянецкі дэкор (напрыклад, кляповы ліст) не сустракаецца па вырабах іншых цэптраў. Найбольшай вядомасцю як па малюнку, так і па якасці работы карысталася кафля П. Лотыша. Да сённяшняга дня ў Івянцы захавалася некалькі камінаў яго работы. Гэта высокія паралелепіпеды, набраныя з кафлі геаметрычнага малюнка, завершаныя фігурнымі фрызамі, цалкам адціснутымі з адной формы. Ма- 121 Елатамцава I. М. 3 гісторыі беларускай мастацкай керамікі. С. 164. люнак фрыза складаецца з багата распрацаваных раслінных матываў і маскарона ў цэнтры. Уплыў «мадэрна» адчуваецца і тут, хаця і ў меншай ступені, чым у копыскіх вырабах 122. Заводы па вырабу кафлі былі таксама ў в. Лемпіца Сенненскага павета, Віцебску, Навагрудку, Прапойску і іншых месцах. Паляпшэнне планіроўкі пародпага жылля выклікала не толькі змяненне ў характары традыцыйных відаў пародпага мастацтва, але і з’яўлепне новых, папрыклад мастацкага роспісу. У курнай хаце феадальпага часу роспіс быў бы і недаўгавечным, і проста пе да месца. У чыстай палавіпе хаты канца XIX ст. роспіс пачаў выкопваць дэкаратыўную ролю. У першую чаргу роспіс з’явіўся па куфрах — мэблі, якая была звязапа з пароднымі вяселыіымі абрадамі і таму аздаблялася асабліва старанпа і адмыслова. У беларускім народным побыце куфры набылі распаўсюджанне з другой паловы XIX ст., замяніўшы старадаўнія кублы 123. Цікава, што яшчэ ў пачатку XX ст. удзельнікі вясельнага абраду, якія перавозілі куфар з пасагам нявесты, па традыцыі называліся «кубельнікамі» |24. Вырабам куфраў займаліся звычайна гарадскія ці местачковыя рамеснікі. Свой тавар яны збывалі на мясцовых рынках і вывозілі на кірмашы ў іншыя месцы. Так, напрыклад, саматужнікі з мястэчка Відзы (Браслаўскі р-н Віцебскай вобл.) пастаўлялі свае вырабы ў Казляны, Даўгялішкі, Рымшаны, Дуцішкі, Дрывяты, Опсу, Браслаў, Друю, Ёды, Новы Пагост, Міёры, Дзісну, Шар- 122 Сахута Я. М. Івяпецкая кераміка першай трэці XX ст. // Помнікі культуры: Новыя адкрыцці. Мінск, 1985. С. 76—77. 123 Молчанова Л. А. Матернальная культура белорусов. Мпнск, 1968. С. 216. 124 Романов Е. Р. Белорусскнй сборнпк. Впльно, 1912. Вып. 8. С. 381. коўшчыну, Чарневічы, Глыбокае 125. Саматужніцкія майстэрпі, дзе працавалі сам гаспадар і яго сям’я і вельмі рэдка адзіп-два работнікі, існавалі пераважна на паўночным захадзе Беларусі (Відзы, Свянцяны, Эйшышкі, Ліда, Іўе). На Палессі і ўсходзе Беларусі вырабам куфраў нярэдка займаліся і вясковыя майстры. Былі пават цэлыя вёскі, якія спецыялізаваліся ў гэтай галіне народнага промыслу. На першым часе куфры не распісваліся, а фарбаваліся ў адзін колер: блакітны, зялёны, карычневы, вішнёвы ці охрысты. Металічныя часткі фарбаваліся ў чорны колер. Нешырокія чорныя палосы праводзіліся і паабапал акоўкі. Рост попыту на куфры і канкурэнцыя паміж рамеснікамі прымусілі апошніх шукаць нейкія новыя віды аздаблення сваіх вырабаў. Гэтыя пошукі з’яўляюцца яркай ілюстрацыяй таго, як паступова і не адразу прыжываюцца ў народным мастацтве новыя матывы. Так, некаторыя рамеснікі з паўночна-заходніх мястэчак спрабавалі маляваць чорнай фар бай на пярэдняй сценцы пад замком дзве скрыжаваныя кветкі або вазон. Аднак такія куфры не карысталіся попытам, у народзе гэтыя малюнкі насмешліва называліся «венікамі»126. Тады майстры звярнуліся да традыцыйнай набойкі, якая здаўна была вядома ў народзе, і геаметрычных матываў, характэрных для разьбы па дрэву і ткацтва. Куфар спачатку фарбавалі ў які-небудзь асноўны колер. Калі фон падсыхаў, на ім кантрастнай фарбай штампавалі ўзор. Штампы выразалі з бульбін ці рэпы. На разрэзанай папалам бульбіне выразалі нескладаныя ўзоры, аналагічныя тым, што здаўна бытавалі ў трох- 125 Dynowski W. Barwne kufry chlopskie z okolic Wilenszczyzny i Polesia. Wilno, 1935. C. 29. 126 Dynowski W. Sztuka ludowa Wilenszczyzny i Nowogrodszczyzny. Wilno, 1935. 238. Дэкор прасніцы. Пач. XX ст. Камянецкі р-н Брэсцкай вобл. гранна-выемчатай ці контурнай разьбе па дрэву і набойцы: шматпрамянёвая разетка, зорка, сетка, трохвугольнік, крыжык у крузе, лісце, стылізавапыя кветкі і інш. Гэты, аналагічны набойцы метад называлі цацкаваннем. Хутка ён набыў досыць шырокае распаўсюджанне, асабліва на паўночпым захадзе Беларусі. Пры цацкаванні кампазіцыя аздаблення ўвязвалася з размяшчэннем металічных дэталей. Элементы дэкору размяшчаліся ў адну ці дзве паласы паабапал металічнай акоўкі і замка або стваралі канцэнтрычныя колы на свабодным полі куфра. Колер падбіраўся кантрастны ў адносінах да фону. Так, на шырока распаўсюджаным на Гродзеншчыне блакітным фоне штампавалі жоўтым, белым ці 239. Набоечная дошка. Канец XIX— пач. XX ст. 3 Усходняй Веларусі. Ленінград. Дзяржаўны музей зтнаграфіі чырвоным колерам. На ўсходзе Беларусі, дзе цацкаванне было распаўсюджана менш, на куфрах кантрастнай фарбай малявалі прамыя ці хвалістыя палосы. Чорныя палосы на вішнёвым фоне звычайна расчэрчвалі none куфра і нагадвалі густую акоўку. Такое аздабленне блізкае аздабленню рускіх сундукоў. Адначасова па ўсёй Беларусі шырока прымянялі фляндроўку, што імітавала колер і фактуру дарагіх парод дрэва. У многіх выпадках фляндроўка выпрацавала ўласныя дэкаратыўна-мастацкія якасці і не глядзелася як падробка. Фляндроўкай аздаблялі і іншыя віды мэблі: шафы, камоды, пасуднікі. У пачатку XX ст., калі ў народным мастацтве, акрамя старажытных геаметрычных матываў сімвалічнага характару, пачынаюць сустракацца і новыя, дэкаратыўнага характару, майстры зноў звярнуліся да раслінпага дэкору на куфрах, які яшчэ не так даўно ўспрымаўся не надта прыхільна. Цікава, што на гэты раз такі дэкор быў успрыняты спакойна, а ў некаторых рэгіёнах (асабліва на Пін- скім Палессі) маляваныя куфры атрымалі шырокую папулярнасць і27. 3 усіх відаў мастацкага роспісу старажытнае паходжанне маюць хіба толькі пісанкі (крашанкі, маляванкі). Роспіс курыных яек, якія адыгрывалі сімвалічную ролю ў веснавых абрадах, здаўна распаўсюджаны ў многіх славянскіх народаў. У Беларусі пашырэнне мелі дзве тэхнікі аздаблення яек (не лічачы звычайнай аднатоннай афарбоўкі). Найбольш простая з іх — гравіраванне. Яйка фарбавалі ў адвары раслін, лісця, кары ў чырвоны, фіялетавы, карычневы колер, а затым на высахлай паверхні вострым прадметам прадрапвалі розныя ўзоры, якія па характару нагадвалі гравіроўку. Больш складаны, але дасканалы спосаб, які даваў разнастайны па рысунку і каларыту дэкор — афарбоўка з папярэдне нанесеным васко- 127 Сахута Я. Куфры // Помнікі гісторыі і культуры Беларусі. 1977. № 1; Валасовіч М. Застаўска-завершскія куфры // Мастацтва Беларусі. 1984. № 1. вым узорам. Паверхня, закрытая воскам, заставалася пеафарбаванай. Дэкор пісанак XIX — пачатку XX ст. захоўваў старажытныя сімвалічныя элементы: шматпрамянёвыя разеткі, ромбы, моцяа стылізаваныя зааморфныя і антрапаморфныя адлюстраваняі, якія спалучаліся са стылізаванымі расліннымі матывамі. Часам у дэкор уключаліся розныя надпісы. Асноўным элементам усіх відаў дэкору была выцягнутая кропелька, што выклікалася тэхналогіяй вытворчасці (накапваннем воску) '23.