КНІГІ ОНЛАЙН
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 1: Ад старажытных часоў да другой паловы XVI ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 2: Другая палова XVI—канец XVIII ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 4: 1917—1941 гг.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 5: 1941 — да 60-х гг.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 6: 1960-я — сярэдзіна 1980-х гг.
Прэсаваныя вырабы вызначаліся высокім тэхналагічным і часта высокім мастацкім узроўнем цалкам машынізавапага формаўтварэпня і аздаблення. Акрамя таго, гэта быў асноўны від шкла, які набывалі бяднейшыя слаі грамадства, таму што прэсаваныя вырабы былі вельмі танпымі, цана іх вызначалася ў цэнніках за 100 шт., тады як на рэчы «гладкія» (г. зн. выдзіманыя) — за штуку. Сярод выдзіманых вырабаў заслугоўваюць увагі сталовыя сервізы, якія розпіліся формамі посуду, дэкорам і колькасцю рэчаў. Так, у сервіз «Гладкі» ўваходзіла 57 мадэлей посуду: розных форм і прызначэння збапы, графіпы, малочнікі, шклянкі, кубкі, у тым ліку «флеты», бакалы для піва, розных він — шамнанскага, пупшу, крушону, кілішкі, крэманкі, «кілішкі для лімону», вазы па высокіх ножках для садавіны («карзіны»), сподкі з чайнымі чашкамі і шклянкамі, судкі для спецый, талеркі па трох пожках, маслепіцы, сырніцы, цукарніцы, сальніцы, міскі, блюды, чашкі для паласкаппя пальцаў і г. д. Акрамя «Гладкага», выраблялі сервізы «Стужкавы», «Стужкавы з зернем», «Стужкавы з косым зернем», «Ніткавы», «Зоркавы», «Гравіраваны», «Фірменны», «Граят косы», «Грант просты», «Арнамент зоркавы», «Пірамід», «Алівіер», «Алівіер новы фасон», «Кляймёны», «Грант», «Рысунак траўлены № 1», «Рысунак траўлены № 14», «Гільяшырпы», «Апыляны». Стылістычна блізкія па формах сервізы вырабляліся на многіх шклозаводах Заходпяй Еўропы, а таксама Расіі, напрыклад на Дзяцькаўскім хрусталыіым заводзе (Бранская вобл.). Але серг.ізы кожнага завода адрозніваліся памерамі, прапорцыямі, характарам дэкору. Асаблівасцю сервізаў нёманскіх і Барысаўскага хрустальных заводаў быў эмалевы роспіс і маціравапыя раслінныя ці геральдычпыя рысункі, якія атрымліваліся ў выпіку прымянеііня пескаструменнага апарата ці тэхнікі траўлення кіслотамі. У канцы XIX — пачатку XX ст. зноў пабыло папулярнасць шліфаванае шкло. Гэта былі вырабы пераважна з цяжкага свінцовага крышталя, уся паверхня якіх шліфавалася «ў брыльянт», а таксама глыбокімі паліраванымі гранямі. 3 грапей утвараліся розпыя геаметрычныя рысун- кі: «зоркі», «кусты», «розы», «разеты», «рускі камень». Выкарыстоўвалася і плоскае шліфавапне «ў канты», «у авалы» ш, сярод якіх асабліва вылучаўся «алівіер маскоўскі», a таксама выемчатае шліфавапне пад пазвамі «Прага» і «грант» (трыма апошнімі карысталіся барысаўскія шліфоўшчыкі). Адзін від шліфавапага дэкору на нёманскіх заводах называўся «фірменны», на Барысаўскім —• «Нёман». Рытмічпае паўтарэнне пэўных элементаў шліфаванага дэкору на крываліяейных сценках сасудаў давала вельмі эфектныя вынікі. Дробныя грані зіхацелі, нібы брыльянтавыя россыпы. Такая плыпь у шкле атрымала назву «брыльяптавы стыль»,у Расіі — «мальцаўскі стыль», які праіснаваў аж да капца 50-х гадоў XX ст. Па мастацкаму ўзроўшо шкляны посуд беларускіх заводаў па пачатку XX ст. пе саступаў вырабам лепшых шклозаводаў Расіі, што адзначалася Камітэтам усерасійскіх сельскагаспадарчых выставак, які ўзнагародзіў Целяхапскі завод залатым медалём «За трудолюбяе п нскусство» за яго рэчы з крышталя і каляровага шкла, а Барысаўскі — вялікім залатым медалём за высокую якасць вырабаў 112. Вырабы Старэўскага шкло-хрустальнага завода, які вырабляў хрустальны посуд і лямпы, былі ўдастоены вышэйшай узнагароды «Grand-prix» у 1908 г. на Міжнароднай выстаўцы мастацтва ў Марселі (Фрапцыя) 113. У 1910 г. вырабы хрустальнай фабрыкі «Барысаў» былі ўдастоены залатога медаля на выстаўцы ў Парыжы 114. 111 У XVIII — першай палове XIX ст. такая шліфоўка называлася «ў ямкі», у пачатку XX ст.— то «алівер», то «алівіер». 112 Жаврпд М. Ф. Белорусское стекло. Мннск, 1969. С. 64. 113 ЦДГА БССР, ф. 311, воп. 1, спр. 176, л. 113. 114 Борнсовскнй стекольный. Мінск, 1974. С. 9. Складанае становішча перажывала народнае мастацтва, якое развівалася ў выглядзе традыцыйных промыслаў. Адны з іх, не вытрымліваючы канкурэнцыі з фабрычна-заводскай прамысловасцю, запепадалі, маліся цэлыя вёскі, палічваючы па 100—200 ганчароў 1|6. Звычайна яны забяспечвалі сваёй прадукцыяй акругу ў радыусе 50—100 км, а майстры з некаторых буйных цэнтраў (Гарадной, Івяпца, Дуброўны) траплялі са 228. Белагліняная кераміка. Пач. XX ст. 3 в. Гарадная Столінскага р-на Брэсцкай вобл. Мінск. МСБК 229. Чайнік. Канец XIX ст. 3 г. іі. Івянец Валожыпскага р-ііа Мінскай вобл. Ленінград. Дзяржаўны музей этнаграфіі другія, лаадварот, развіваліся, асабліва тыя, што задавалыіялі бытавыя патрэбы бяднейшай часткі сялянства з яго пізкай пакупной здольнасцю. Як сведчаць дакументы, саматужніцкія промыслы пачатку XX ст. абмяжоўваліся галоўным чынам вырабам звычайных бытавых рэчаў: трапспартных сродкаў , бандарных вырабаў, збруі, палатна, абутку і інш. 115 Адным з найбольш пашыраных пародных мастацкіх промыслаў, якія прадаўжалі сваё развіццё, было ганчарства. Там, дзе былі запасы добрай гліны,— а на тэрыторыі Беларусі яны ёсць практычна ў любым яе кутку,— ганчарствам часта зай- сваім таварам у Літву, Расію, па Украіну. Асартымент народпага ганчарпага посуду быў досыць шырокі: сталовы (міскі, талеркі, збанкі, кубкі, імбрычкі, масленіцы, сальніцы), для прыгатавання, захавашія і транспартавання ежы (цёрлы, гаршкі, слоікі, латушкі, спарышы, глякі), дэкаратыўны (вазоны, вазы, букетнікі) і іпш. Але пры ўсёй гэтай разнастайнасці ганчарныя вырабы беларускіх майстроў вызначаюцца досыць агульнымі мастацкімі асаблівасцямі, якія надаюць ім характэрны нацыянальны каларыт. Беларускія ганчары аперыравалі простымі выразнымі фор- 115 Докумепты п матерпалы по нсторіш Белорусспн (1900—1917). Т. 3. С. 130— 131. 116 Мнлюченков С. Белорусское народное гончарство. Мннск, 19Й. С. 16—17; Сахута Я. М. Беларуская пародпая кераміка. Мінск, 1987. С. 15—16. мамі, у аснове якіх ляжалі шар, цыліндр, конус. Мастацкае аблічча посуду стваралася за кошт своеасаблівай пластычнасці і скульптурнасці, ярка выяўлепымі і падкрэсленымі прыроднымі ўласцівасцямі матэрыялу. Складаныя формы і яркі роспіс для традыцыйнага беларускага на- р-на, Пружаны, Поразава) аддавалі перавагу прысадзістым шарападобпым формам, часта досыць значных памераў. 230. Чорнаглянцаваная кераміка. Пач. XX ст. 3 в. Пагост-Загародскі Пінскага р-на Брэсцкай вобл. Мінск. ДМ БССР роднага ганчарства не характэрныя. Агульныя мастацкія асаблівасці ў розных рэгіёнах Беларусі вырашаліся па-свойму. Ганчарны посуд Падняпроўя (в. Благаўка Шклоўскага р-на, Крычаў, Дуброўна) вызначаецца стройнасцю і вытанчанасцю форм. Дэкор абмяжоўваецца сціплымі хвалістымі паяскамі (старажытны сімвал вады), нанесенымі вострай палачкай на плечыкі посуду ў час яго вырабу. На поўначы Беларусі (Дзісна, Глыбокае) формы посуду масіўныя, ёмкія, устойлівыя, гарлавіны збанкоў нібы раздаюцца ўбакі. Г анчары паўднёва-заходняй Беларусі (в. Гарадная Столінскага Пэўныя дэкаратыўныя якасці надавала посуду тэхналогія вытворчасці. Розныя гатункі гліны пасля абпалу набывалі досыць шырокую градацыю колераў: ад амаль белага (Гарадная) да чырвона-карычневага (в. Бабінавічы Лёзненскага р-на). Цікавы мастацкі эфект дасягаўся пасля загартоўкі распаленых вырабаў у рошчыне з цеста (такая тэхналогія была пашырана ў сельскіх ганчарных цэнтрах). Светлая тэракотавая паверхня посуду ўпрыгожвалася карычнева-чорнымі, ііібы спецыяльна намаляванымі плямамі адвольнага малюнку. Асаблівай гарманічнасцю форм і дэкору вызначаецца чорнагляпцаваны посуд, тыповы для заходняй часткі Беларусі (Пружаны, Поразава, Пагост-Загародскі, Мір), а таксама суседніх тэрыторый Польшчы 117. Толькі для яго характэрны вельмі старажытны геаметрычны дэкор у выглядзе палосак, сеткі, елачкі. Дэкор наносілі на падсохлыя вырабы гладкім цвёрдым прадметам (лашчылам), затым іх абпальвалі ў наглуха закрытай печы без доступу кіслароду. У выніку ўзаемадзеяння вокісу вугляроду (чаднага газу) са злучэннямі жалеза посуд набываў чорны ці сіняваты колер. На шурпатай матавай паверхні эфектна выдзяляецца дэкор з уласцівым яму металічным бляскам. У некаторых ганчарных цэнтрах загладжвалі ўсю паверхпю (Пагост-Загародскі на Піншчыне, Брацянка пад Навагрудкам) ці, наадварот, задавальняліся матавым шурпатым фонам без ніякага дэкору (цэнтральная і ўсходняя часткі Беларусі). У апошнім выпадку чорназадымлены посуд нічым, акрамя колеру паверхні, не адрозніваўся ад тэракотавага, бо і той і другі звычайна рабілі адны і тыя ж ганчары, вар’іруючы характар абпалу ў залежнасці ад густаў пакупнікоў. Развіццё капіталізму не магло не аказаць уплыву на характар народнай керамікі. Сельскія ганчары імкнуцца актыўней засвойваць лепшыя дасягненні рамяства, арыентавацца ў новых густах і запатрабаваннях. Набывае распаўсюджанне паліва, пашыраецца сціплы дэкор, узбагачаецца асартымент вырабаў, з’яўляецца дэкаратыўны і фігурны посуд (попелыііцы, вазы, падсвечнікі, цукерачніцы, капілкі і інш.). Хаця ўзорамі для многіх новых відаў сталовага і дэкаратыўнага посуду паслужылі фарфоравыя і фаянсавыя вырабы, іх вытанчаныя і часта досыць складаныя формы перапрацоўваліся ган- 231. Збан Пач. XX ст. 3 г. п. Поразава Свіслацкага р-на Гродзенскай вобл. Мінск. МСБК 117 Ганцкая 0. Народное пскусство Польшн. М, 1970. С. 22-25. 232. Настольная пластыка «Леў». Пач. XX ст. 3 в. Ракаў Валожынскага р-на Мінскай вобл. 233. Цацкі «ТІоп» і «Пападдзя». Канец XIX ст. Гродзенскі гісторыка-археалагічны музей чарамі ў адпаведнасці з матэрыялам і мясцовымі густамі. Паліва пе толькі палепшыла знешні выгляд посуду, але і ўзбагаціла яго ў дэкаратыўпых адносінах. Вонкавую паверхшо посуду звычайна глазуравалі яе цалкам, а толькі ў верхняй частцы (з-за дарагавізпы і складанасці прыгатавання палівы), і яркія бліскучыя пацёкі прыгожа кантраставалі з мяккімі тэракотавымі фарбамі ніжняй часткі вырабу. Дэкор, які на рубяжы стагоддзяў сустракаўся на вырабах з некаторых сельскіх ганчарпых цэптраў, быў даволі сціплы і рэдка пераходзіў у стадыю ручнога адволыіага роспісу, як гэта характэрпа для керамікі паўдпёвых народаў. Звычайна ён абмяжоўваўся тымі элементамі, якія можпа было наносіць пепасрэдпа ў працэсе вытворчасці (паяскі, хвалістыя палоскі). 3 аднаго боку, дэкаратыў- пая асаблівасць беларускай пародпай керамікі тлумачыцца агульпым стрымапым, спакойным характарам народнага мастацтва, з другога — нізкай пакуппой здольнасцю беларускага сялянства. Багаты дэкор зпачна ўдаражаў вырабы, і, каб вытрымліваць канкурэнцыю з прамысловасцю, майстры вымушаны былі рабіць посуд максімальна тапным.