КНІГІ ОНЛАЙН
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 1: Ад старажытных часоў да другой паловы XVI ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 2: Другая палова XVI—канец XVIII ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 4: 1917—1941 гг.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 5: 1941 — да 60-х гг.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 6: 1960-я — сярэдзіна 1980-х гг.
Ф. Гарэцкі вядомы і як выдатны партрэтыст. Захаваўся партрэт скульптара П. К. Клота (Траццякоўская галерэя), які вызначаецца глыбокай псіхалагічнай характарыстыкай і высокім майстэрствам выканання. У творчасці Ф. Гарэцкага ярка праявіўся дэмакратычны настрой перадавой беларускай і літоўскай інтэлігенцыі. У гэтым сэнсе яго творчасць з’яўляецца значным укладам у гісторыю мастацкай культуры двух брацкіх народаў. Прыкметнае месца ў беларускім жывапісе канца XVIII — першай паловы XIX ст. належыць п е й з а ж у. Над ім працавалі не толькі мастакіпейзажысты, але і майстры іншых жанраў. Развіццё беларускага пейзажнага жывапісу мае свае адметныя асаблівасці. Калі для рускага пейзажа канца XVIII — пачатку XIX ст. характэрны класічная ўраўнаважанасць, узнёсласць, эмацыянальнасць (Ф. Аляксееў, М. Вараб’ёў), то для беларускага болып уласцівы спакойныя, сузіральныя, хутчэй ідылічныя адносіны да паказу прыроды. Пераважаюць адлюстраванні дваранскіх сядзіб і прывабных куточкаў беларускай зямлі. У творчасці беларускіх пейзажыстаў рысы класіцызму трактуюцца ў болып будзённым, спрошчаным выглядзе. Гэта тлумачыцца тым, штй пейзажны жывапіс у той час набыў чыста утылітарны характар. Ім упрыгожвалі свае гасціныя беларускія магнаты і дробнапамесная шляхта. Але ў пачатку 30-х гадоў пейзаж пачынае набываць новыя адценні, што было абумоўлена пранікненнем рамантычных павеваў. Мастакі пачынаюць рамантызаваць родную прыроду, ствараюць яе эмацыянальны вобраз (Я. Дамель, В. Ваньковіч і інш.). У канцы 40-х гадоў пейзаж канчаткова траціць ідылічны характар. У ім усё часцей гучаць ноткі дэмакратызму, пільнай увагі да жыцця народа, да яго штодзённых клопатаў. Многія пейзажысты насяляюць свае творы людзьмі, звяртаюць увагу на характэрныя дэталі і з’явы іх жыцця і побыту (В. Дмахоўскі). Мастакі выкарыстоўваюць дасягненні пейзажыстаў заходнееўрапейскай школы XVII—XVIII стст. (У. Хогарт, Д. Тэнерс і інш.). Яркім прадстаўніком беларускага пейзажнага жывалісу першай паловы XIX ст. з’яўляецца Вікенцій Ігнатавіч Дмахоўскі (1807— 1862). Сучаснікі называлі яго «Клодам Ларэнам віленскіх ваколіц». Яго пейзажы такія ж паэтычныя і велічныя, эмацыяналыіа насычаныя, строгія па кампазіцыі, як і ў выдатнага французскага жывапісца XVII ст. У многіх з іх, як і ў К. Ларэна, паказаны людзі, занятыя паўсядзённай працай. Цікавая біяграфія жывапісца. Нарадзіўся ён у в. Нагародавічы (Дзятлаўскі р-н) у сям’і дробнапамеснага беларускага шляхціца. Першапачатковую мастацкую адукацыю атрымаў у Віленскім універсітэце ў Я. Рустэма. Характэрна, што ён, таксама як і многія яго равеснікі (Ю. Карчэўскі, Р. Слізень і інш.), афіцыйна лічыўся студэнтам літаратурнага факультэта. У колах беларускай шляхты пачатку XIX ст. прафесія мастака была непапулярнай. Многія імкнуліся даць сваім дзецям спецыяльнасць літаратара, філосафа, юрыста і г. д., але толькі не жывапісца. Жывапіс яны лічылі заняткам другарадным. 3 універсітэта Дмахоўскага прызвалі ў армію. Магчыма, ён з’яўляўся членам адной з тайных студэнцкіх арганізацый, за што і быў «здадзены ў салдаты». У 1831 г., ужо ў чыне падпаручніка 13-га уланскага палка, ён прыняў удзел у польскім паўстанні. Пасля падаўленля паўстання быў вымупіаны эмігрыраваць за мяжу. Па царскай амністыі 1837 г. В. Дмахоўскі вярнуўся на Навагрудчыну, дзе пражыў амаль бязвыезла, зрэдку наведваючы толькі Вільню, да канца сваіх дзён. Працаваў В. Дмахоўскі лімат і напружана. Яго работы ў той час былі шырока вядомы на Беларусі, у Літве і Польшчы. У асноўным ён замалёўваў месцы, звязаныя з жыццём і дзейнасцю славутага польскага лаэта А. Міцкевіча, асабістым сябрам якога быў. 3 ралніх работ В. Дмахоўскага вядомы пейзаж «Радзіма» (1843, ДММ ЛітССР), напісаны ў маёнтку Нагародавічы. Патрыярхальны ўклад жыцця дробпапамеснага беларускага ліляхціца перададзены тут востра і пераканаўча. У самім выбары сюжэта відаць адданасць і любоў да родных мясцін. У карціне паказаны прасторлы двор, на якім гуляюць пад наглядам нянек панскія дзеці, тут жа вывелтала для сушкі бялізна, ходзяць куры, па рацэ плывуць гусі. Удалечыні просты аднапавярховы драўляны дом традыцыйнай беларускай сельскай архітэктуры. Усе дэталі дома і прыбудовак выпісаны ўважліва і любоўна. У больш позні перыяд напісаны пейзажы «Возера Свіцязь», «Захад сонца» (месца знаходжання невядома) і інш. Да гэтага ж перыяду, відаць, належыць і пейзаж «Начлег» (ДММ ЛітССР), дзе ідэалізацыя патрыярхальнага быту ўжо саступіла месца рамантызацыі і паэтызаваніію. У пейзажы наказаны сціплы куток беларускай прыроды. На пярэднім плапе ля вогнішча фігуры пастухоў. У начным прыцемку патанаюць абрысы дрэў і возера, і толькі адзінокі месяц ціха плыве над зямлёю. Усё ў гэтым пейзажы проста і звычайна, але разам з тым паэтычна і ўсхвалявана. Тут няма акадэмічнай умоўнасці і скаванасці. Жывапісная спадчына В. Дмахоўскага мае значную цікавасць для гісторыі выяўленчага мастацтва Беларусі. Яго без перабольшвання можна лічыць заснавальнікам беларускага рэалістычнага пейзажа. Нягледзячы на некаторую ідэалізацыю патрыярхальнага быту дробнапамеснай шляхты, Дмахоўскі ўнёс у беларускі пейзаж свежую дэмакратычную струю, упершыню звярнуўся да паказу беларускай прыроды. Гэтыя тэндэнцыі ў далейшым знайшлі развіццё ў творчасці беларускіх пейзажыстаў — выхаванцаў рускай акадэмічнай школы М. Атрыганьева, Б. Залескага і А. Жамета, творчасць якіх у асноўным развівалася ўжо ў другой палове XIX ст. Жывапіс Беларусі першай паловы XIX ст. мае багатую, самабытную гісторыю. Яго станаўлеппе і развіццё ішлі ў адзіным рэчышчы з рускім жывапісам. Гэта было абумоўлена no толькі агульнасцю лёсаў братніх народаў, але і агульнай мастацкай адукацыяй. Беларускі жывапіс, таксама як і рускі, прайшоў шлях ад класіцызму да дэмакратычнага рэалізму. Хоць рэалізм у беларускім жывапісе першай паловы XIX ст. быў яшчэ сузіральным, аднак ён падрыхтаваў глебу для з’яўлення ўжо ў другой палове XIX ст. твораў, блізкіх да крытычнага рэалізму. Многія беларускія мастакі другой паловы XIX ст. развілі і паглыбілі дэмакратычныя тэндэнцыі, закладзеныя сваімі папярэднікамі. Развіццё беларускага жывапісу ў першай палове XIX ст. адбывалася ў цесным узаемадзеянні з мастацтвам польскага, літоўскага і ўкраінскага народаў. Беларускі жывапіс увабраў пэўныя рысы нацыянальнай культуры гэтых народаў, але піколі не траціў сваіх характэрных нацыяпальных асаблівасцей. * * * Манументалыіа-дэкаратыўны жывапіс на тэрыторыі Беларусі ў пачатку XIX ст. развіваўся ў асноўным у рэчышчы стылю класіцызму. Далучэнпе Беларусі да Расіі садзейнічала ўзмацненню сувязей з перадавой рускай культурай. Пецярбургская акадэмія мастацтваў стала асноўным цэнтрам мастацкага выхавання ў краіне. Яна сцвярджала класічны напрамак, які яскрава адлюстраваўся ў манументальна-дэкаратыўным мастацтве. У заходнія вобласці Беларусі класіцызм пранікаў праз заходнееўрапейскія школы, дзе вучыліся многія мастакі, якія пасля працавалі на Беларусі. Такім чынам, руская і еўрапейская мастацкія культуры суіснавалі і ўзаемадзейнічалі па тэрыторыі Беларусі, надаючы манументальнадэкаратыўнаму мастацтву гэтага рэгіёна рысы непаўторнасці і своеасаблівасці. Класічную сістэму афіцыйнага стылю праз прызму народнага мастацтва засвоіівалі мясцовыя майстры, што прыўносіла ў роспіс нацыянальныя традыцыі. 3 уплывам рускай будаўнічай школы на тэрыторыі Беларусі значпа распаўсюдзіліся цэнтрычныя храмы-ратонды, будаваліся вялікія саборы. Найбольш грандыёзны з іх Іосіфаўскі сабор быў пабудаваны ў Магілёве ў 1798 г. па праекту прадстаўніка пецярбургскай класіцыстычнай школы архітэктара М. А. Львова. Дэкарыраваць сабор быў запрошаны вядомы рускі мастак У. Л. Баравікоўскі. Ён напісаў восем вялікіх абразоў для іканастаса і, магчыма, быў аўтарам роспісу скляпенняў. Мяркуючы па чатырох уцалелых абразах іканастаса, роспісы былі выкананы з надзвычайнай свабодай і майстэрствам, уражвалі багаццем колеравых суадносін. Разам з тым налёт акадэмічнай ідэалізацыі, імкненне ўвасобіць узвышаны этычны ідэал у адэкватнай яму гарманічнай і прыгожай форме яўна сведчаць аб трывалай прыхільнасці да класіцыстычнага напрамку. Стройная паслядоўная дэкаратыўная сістэма класіцызму, якая абапіралася на ўзоры антычнага і рэнесанснага мастацтва, была непарыўна звязана з архітэктурай. Запазычанне класічных форм архітэктуры спрыяла распаўсюджанню ў дэкоры інтэр’ераў культавых і грамадзянскіх збудаванняў класічнага арнаменту, міфалагічных і алегарычных сюжэтаў. Тэктанічна вырашаныя інтэр’еры збіраюць у свае выразныя геаметрычныя чляненні (плафоны, разеткі, медальёны, панелі і інш.) манументальна-дэкаратыўны жывапіс і ляпны дэкор. Праблему сінтэзу мастацтваў класіцызм вьтпашаў інакш, чым гэта рабілася ў XVIII ст. Калі ў барочнай архітэктуры манументальны жывапіс цалкам падпарадкоўваўся патрабаванням упрыгожання будынка і выконваў падпарадкаваную дэкаратыўную ролю, то зараз іх гарманічнае аб’яднанне падтрымлівала і выяўляла асаблівасці кожнага віду мастацтва. Характэрным прыкладам з’яўляюцца роспісы касцёла св. Тадэвуша ў в. Лучай Пастаўскага раёна. У першай палове XIX ст. пры яго перабудове інтэр’еры былі распісаны мастаком, які арыентаваўся на італьянскія ўзоры. Насычаную архітэктурную пластыку касцёла падтрымліваюць і развіваюць роспісы, выканапыя ў тэхпіцы грызайль, што стварала ілюзію прасторава-аб’ёмных кампанентаў архітэктурнай формы, скульптурнага рэльефу, арнаментальнай ляпніны як аднаго са сродкаў члянення плоскасці сцяны і прасторы. Ніжняя частка купала запоўнена ілюзорна-перспектыўнай архітэктурнай кампазіцыяй, якая імітуе балюстраду, упрыгожаную ляпнымі гірляндамі і завіткамі аканту. У люнетах цэнтральнага нефа — маляваныя васьмігранныя плафончыкі. На ветразях, тарцовых сценах трансепта і ў консе апсіды выявы евангелістаў, святых і анёлаў. Сцены бакавых нефаў дэкарыраваны фрэскавай размалёўкай, якая імітуе скулыітурны рэльеф. Гэтак жа выканана і размешчанае ііад уваходам пано-картуш з выявамі двух воінаў са шчытамі і воінскіх атрыбутаў. Разнастайным арнаментальным дэкорам запоўнены ўсе плоскасці сцен і перакрыццяў. У ілюзорна распісаных нішах размешчаны жывапісныя пано на евангельскія сюжэты, а таксама сцэны жыцця св. Лайолы і апостала Тадэвуша.