КНІГІ ОНЛАЙН
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 1: Ад старажытных часоў да другой паловы XVI ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 2: Другая палова XVI—канец XVIII ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 4: 1917—1941 гг.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 5: 1941 — да 60-х гг.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 6: 1960-я — сярэдзіна 1980-х гг.
3 двух бакоў храм фланкіравалі аднапавярховыя флігелі, звязаныя з ім невысокай агароджай. На процілеглым баку плошчы на галоўнай восі была пабудавана манументальная мураваная брама, таксама з двума флігелямі, звязанымі з ёй агароджай. Такім чынам стваралася замкнёная прастора плошчы, дзе вылучаўся галоўны элемент ансамбля, што было характэрна для архітэктуры класіцызму. У 20—30-я гады XIX ст. ансамбль Саборнай плошчы атрымаў далейшае развіццё па праекту В. Стасава ў сувязі з будаўніцтвам ваеннага манежа-экзерціргаўза (1815—1831, згарэў у 1870 г.). Будынак манежа быў узведзены насупраць Іосіфаўскага сабора. Прылеглая тэрыторыя была ператворана ў сад, для чаго знесены драўляныя пабудовы, засыпаны роў, зроблены вадасцёкі. Ансамблі Губернатарскай і Саборнай плошчаў у Магілёве — 1. Выгляд г. Віцебска. Акварэль I. Пешкі. Пач. XIX ст. 2. Выгляд г. Віцебска. Акварэль I. Пешкі. Пач. XIX сг. першыя па часу ансамблі класіцызму. Асаблівасці горадабудаўніцтва гэтага перыяду можна прасачыць на прыкладзе развіцця Мінска. Першы рэгулярны план Мінска быў распрацаваны ў 1800 г. У ім прадугледжвалася знішчэнне земляных умацаванняў, уладкаванне існуючай вулічнай сеткі, вылучэнне новага напрамку развіцця горада ўздоўж р. Свіслачы, дзе праектавалася забудова па геаметрычнай схеме. Новы план Мінска 1810 г. ужо адлюстроўваў змены, якія адбыліся ў яго архітэктурна-планіровачнай структуры: былі знішчаны рэшткі земляных умацаванняў, па свабоднай тэрыторыі ў паўднёва-ўсходняй частцы ўздоўж р. Свіслачы ўзніклі новыя прамавугольныя кварталы. На процілеглым беразе Свіслачы ў 1805 г. быў закладзены гарадскі парк (сучасны Цэнтральны дзіцячы парк імя М. Горкага). У новай частцы горада праектавалася пракласці прамалінейную вуліцу — Захар’еўскую, якая з’явілася асноўнай гарадской магісграллю (сучасны Ленінскі праспект) і мела выхад на Бабруйскі тракт. На ёй пачала фарміравацца новая плошча (сучасная Кастрычніцкая). Была праведзена таксама і частковая перапланіроўка старажытнай часткі горада, выпрамлены некаторыя вуліцы (сучасныя Камсамольская і Інтэрнацыянальная). У новым праектным плане Мінска, складзеным у 1817 г., зафіксаваны гэтыя змены, а таксама намячалася перапланіроўка зарэчнай часткі і раёна Троіцкай гары. Да сярэдзіны XIX ст. у параўнанні з XVIII ст. тэрыторыя Мінска пашырылася амаль у тры разы. Архітэктурна-планіровачная структура горада была ў асноўным прамавугольнай. Толькі старажытная частка (былы Ніжні рынак) захоўвала радыяльную схему планіроўкі. Грамадскім цэнтрам з’яўлялася Саборная плошча (былы Верхні рынак, сучасная плошча Свабоды). У 1857 г. знесена мураваная ратуша, якая размяшчалася ў цэнтры плошчы, на яе месцы закладзены сквер. У 1840-я гады ў стылі класіцызму перабудаваны корпус базыльянскага манастыра (архіт. К. Хршчановіч), які таксама ўваходзіў у ансамбль плошчы. 3 1803 г. тут размяшчалася мужчынская гімназія. У 1897 г. базыльянскі храм быў разбураны, а на яго месцы ўзведзепы пяціглавы Петрапаўлаўскі сабор (не захаваўся). Пасля пажару 1835 г., які знішчыў усю драўляную забудову цэнтра Мінска, вуліцы і кварталы пачалі забудоўвацца новымі мураванымі жылымі і грамадскімі будынкамі. Ускраіны ж Мінска — слабоды Камароўка, Ляхаўка, Раманаўская, Ракаўская — мелі драўляную забудову і захоўвалі нерэгулярную планіроўку. Для Віцебска рэгулярныя планы складаліся некалькі разоў. Першы быў распрацаваны ў 1778 г. Аднак ён не ўлічваў асаблівасцей складанага рэльефу тэрыторыі і гістарычную планіроўку. Новы план (канец XVIII ст.) быў болып рэальным, галоўнай яго мэтай было развіць гістарычную планіроўку ў завершаную прасторавую сістэму з рэгулярнай сеткай вуліц і плошчаў. План Віцебска 1839 г. адзначыў тыя змены, што адбыліся ў яго планіроўцы з канца XVIII ст. Тэрыторыя горада падзялялася на тры часткі — Узгорскую, Заручаўскую, Задзвінскую, як гэта склалася гістарычна. Узгорская частка (тэрыторыя былога Узгорскага замка) размяшчалася на левым беразе р. Заходняй Дзвіны. Архітэктурна-планіровачнымі акцэнтамі тут з’яўляліся тры плошчы — Рыначная, Смаленская і Дварцовая. Галоўнай была Рыначная. Ад гэтай плошчы на поўнач была пракладзена новая Пецярбургская вуліца (сучасная Леніна), якая завяршалася Смаленскай плошчай (сучасная імя У. I. Леніна) і мела выхад на загарадны гасцінец да Пецярбурга. Існуючая Афіцэрская вуліца (сучасная Суворава), якая таксама адыходзіла ад Рыначнай плошчы, атрымала прамалінейны напрамак — паралельна Пецярбургскай. Між імі ішлі вуліцы ў папярочным напрамку — Дварцовая (сучасная Савецкая), Спаская (сучасная Урыцкага) і інш. Заручаўская частка (тэрыторыя былых Верхняга і Ніжняга замкаў) знаходзілася таксама на левым беразе р. Заходняй Дзвіны. Архітэктурна-планіровачнымі акцэнтамі тут з’яўляліся тры плошчы — Саборная, Дваранская, Магілёўскі рынак. Галоўная плошча — Саборная (сучасная плопіча Свабоды) — мостам цераз р. Віцьбу злучалася з Рыначнай плошчай. Ад Саборнай плошчы адыходзілі асноўныя вуліцы: Замкавая, Задунаўская (сучасны праспект Фрунзе), Заручаўская (сучасная Калініна), якая завяршалася плошчай Магілёўскі рынак (сучасная плошча Перамогі) і мела выхад на загарадныя гасцінцы да Магілёва і Лепеля. Задзвінская частка, якая знаходзілася на правым беразе р. Заходняй Дзвіны, была перапланавана і забіудавана поўнасцю па новаму рэгулярнаму плану. Гэта тэрыторыя падзялялася на шэраг прамавугольных кварталаў. Галоўнай тут была Полацкая вуліца (сучасная Ленінградская), што ішла паралельна Заходняй Дзвіне. У канцы XVIII—сярэдзіне XIX ст. у Віцебску завяршаецца ансамбль грамадскага цэнтра, які складаўся з сістэмы дзвюх плошчаў — Рыначнай і Саборнай, размешчаных па абодва бакі р. Віцьбы і злучаных мостам (з 1814 г. мураваны). Рыначная плошча з’яўлялася гандлёвым цэнтрам, кампазіцыйным акцэнтам якой была мураваная ратуша (1775, з XIX ст. тут размяшчалася гарадская дума, будынак захаваўся да нашага часу). Паабапал яе стаялі гандлёвыя рады. 3 заходняга боку да гандлёвых радоў далучалася мураваная Васкрасенская царква, на- супраць — бернардзінскі кляштар. Саборная плошча з’яўлялася адміністрацыйным цэнтрам. Яе ўсходні бок займаў Мікалаеўскі сабор, заходні — дамы губернатара і віцэ-губернатара (у 1882 г. на іх месцы ўзведзены будынак акруговага суда, які захаваўся да нашага часу). Горад Гомель доўгі час развіваўся як прыватнаўласніцкае мястэчка, якое належала графу М. П. Румянцаву і яго сынам, а з 30-х гадоў XIX ст.— фельдмаршалу I. Ф. Паскевічу. 3 канца XVIII да сярэдзіны XIX ст. у выніку значных горадабудаўнічых работ, якія ажыццяўляліся яго ўладальнікамі, Гомель з невялікага гандлёва-рамесніцкага мястэчка ператварыўся ў горад з рэгулярнай архітэктурна-планіровачнай структурай. У 1852 г. ён становіцца цэнтрам павета Магілёўскай губерні. У сучасным Гомелі ў цэнтральнай яго частцы да нашых дзён захавалася планіровачная структура, якая сфарміравалася да сярэдзіны XIX ст. На плане мястэчка Гомель 1783 г. адзначаны старажытны замак на беразе р. Сож, да якога далучалася гандлёвая плошча. Вакол замка і плошчы размяшчаліся слабоды. У 1785 г. па загаду графа М. П. Румянцава на месцы старажытнага замка быў закладзены новы мураваны двухпавярховы палац. Да сярэдзіны XIX ст. былі праведзены асноўныя работы па добраўладкаванню прылеглай да палаца тэрыторыі: закладзены пейзажны парк з рэгулярнай часткай перад палацам; узведзены мураваны Петрапаўлаўскі сабор (1809—1819), які галоўным фасадам быў арыентаваны на гандлёвую плошчу; да палаца прыбудаваны аднапавярховыя крылы (1794— 1805) і інш. Адначасова праводзіліся вялікія горадабудаўнічыя работы, былі закладзены асновы двухпрамянёвай архітэктурна-планіровачнай сістэмы. На плане Гомеля 1860 г. адзначана новая планіровачная структура горада, жылыя квар- 3. Палац Румянцава— Паскевіча ў Гомелі. Канец XVIII— пач. XX ст. Агульны выгляд 4. Петрапаўлаўскі сабор у Гомелі. 1809—1819 талы прамавугольнай формы расцягнуліся ўздоўж р. Сож. Кампазіцыйным цэнтрам з’яўлялася гандлёвая плошча прамавугольнай формы ў плане, на паўднёвым баку якой размяшчаліся парк, палац і Петрапаўлаўскі сабор. Насупраць іх знаходзіліся двухпавярховыя будынкі гасцінага двара і гандлёвых радоў. Ад плошчы з’езд вёў да мураванага моста цераз р. Сож (узведзены ў 1857 г.). 3 поўначы ад плошчы адыходзілі дзве галоўныя вуліцы — Румянцаўская (сучасная Савецкая) і Замкавая (сучасны праспект Леніна), якія ў перспектыве завяршаліся купалам палаца і стваралі двухпрамянёвую сістэму. Адна з вуліц праходзіла ўздоўж парка паралельна р. Сож і таксама выходзіла на гандлёвую плошчу. Усе астатнія вуліцы былі перпендыкулярпы ці паралельны дзвюм галоўным і стваралі выразную рэгулярную архітэктурна-планіровачную структуру Гомеля. Ва ўсіх беларускіх гарадах ажыццяўленне рэгулярных планаў пачыналася з узвядзення грамадскіх будыпкаў, якія размяшчаліся на галоўнай плошчы ці вуліцы. У гэтай галіне будаўніцтва шырока выкарыстоўваліся тыпавыя «ўзорныя» праекты, а таксама прынцып паўторнасці архітэктурных матываў і дэталей. Па зацверджаных схемах планаў і фасадаў узводзіліся казённыя будынкі, гандлёвыя рады, губернскія праўленні і інш. Гэта дазваляла ў кароткі тэрмін стварыць ансамблі гарадскіх цэнтраў, аб’яднаных адзінай архітэктурнай тэмай. Яскравым прыкладам такога роду будаўніцтва з’яўляецца забудова цэнтральнай плошчы г. Полацка. У 1778 г. быў распрацаваны першы рэгулярны план для яго правабярэжнай часткі, у 1838 г.— новы план для ўсяго горада. Па гэтых планах горад набыў рэгулярную планіровачную структуру з прамавугольнай сеткай вуліц. Галоўная вуліца (сучасны праспект К. Маркса) праходзіла праз увесь гопад паралельна р. Заходняй Дзвіпе. На ёй сфарміраваліся тры плошчы: галоўная, плошча гаралскога магістрата, гандлёвая. Галоўная плошча знаходзілася перад езуіцкім касцёлам і калегіумам (з XVIII ст. вядома як Парадная, з 1830 г.— Kopnvcная, зараз плопіча імя У. I. Jie- Hina). Яна мела форму квадрата, на заходнім баку якога знаходзіўся езуіцкі калегіум (з 1812 па 1820 г.— езуіцкая акадэмія, з 1830 г.— кадэцкі корпус, які часткова захаваўся). На ўсходнім баку размяшчаліся будыпкі грамадзянскай і крыміналыіай палат, дом намесніка праўлення; па паўднёвым баку — дом губернатара, будынкі верхпяй і піжняй упраў; на паўночпым — дамы каменданта і віцэ-губернатара, будынак земскіх судоў. Да нашага часу зберагліся дом губернатара, магістрат, будынкі верхняй і ніжняй упраў (па сучаснаму праспекту К. Маркса), а таксама дамы каменданта і віцэ-губернатара (па сучаснаму Замкаваму завулку). Усе будынкі двухпавярховыя, падобныя па планіровачнаму рашэнню, аб’ёмна-прасторавай кампазіцыі і дэкору, вырашаны ў стылі класіцызму. Напрыклад, дом губернатара — П-падобны ў плане будынак, на першым паверсе якога знаходзіліся службовыя памяшканні і канцылярыя губернатара, на другім — жылыя пакоі. Галоўным фасадам будынак арыентаваны на плошчу. Сцены гладкія, рытмічна прарэзаны прамавугольнымі вокнамі з ліштвамі, завершаны прафіляваным карнізам. Па цэнтру фасада над уваходам невялікі атык. Аналагічна вырашапы і іншыя будынкі ансамбля. Рэгулярная забудова плошчы ў Полацку вытрымана таксама ў прынцыпах класіцызму: геаметрычная форма, строгая сіметрыя размяшчэння будынкаў, стварэнне замкнёнай прасторы, вылучэнне галоўнага элемента ансамбля.