КНІГІ ОНЛАЙН
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 1: Ад старажытных часоў да другой паловы XVI ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 2: Другая палова XVI—канец XVIII ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 4: 1917—1941 гг.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 5: 1941 — да 60-х гг.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 6: 1960-я — сярэдзіна 1980-х гг.
ні фартыфікацыйнага мастацтва і будаўнічай тэхнікі. У 1818—1827 гг. на тэрыторыі крэпасці ўзведзены мураваныя жылыя дамы і адміністрацыйныя будынкі: дом каменданта, штаб, шпіталь, казармы, склады і інш. У архітэктуры гэтых будынкаў выкарыстоўвалася дэкаратыўная аздоба, характэрная для класіцызму: рустоўка сцен, арнаментальпыя паясы, тонкапрафіляваныя карнізы, пілястры, простыя ліштвы і інш. Да сярэдзіны XIX ст. Бабруйская крэпасць страціла сваё стратэгічнае значэпне і з’яўлялася складской базай арміі. Значны размах набывае таксама мураванае жыллёвае б у даўніцтва. У адрозненне ад папярэдняга часу, калі пераважала драўляная забудова, у цэнтры большасці гарадоў узводзяцца мураваныя жылыя дамы, драўляныя захоўваюцца на ўскраіпах. Намеціліся змены і ў структуры гарадскога жылога дома: з’яўляюцца шматкватэрныя мураваныя жылыя дамы замест жылога дома для адной сям’і. Новы тып жылога дома становіцца прыкметным элементам забудовы гарадскіх вуліц і плошчаў. У жыллёвым будаўніцтве, таксама як і ў адміністрацыйным, шырока выкарыстоўваюцца тыпавыя ці паўторныя праекты. Альбомы такіх праектаў жылых дамоў, зацверджаных уоадам, былі выпушчаны ў 1809—1812 гг. Аднак дазвалялася ўзводзіць дамы і па асобных праектах, дазваляліся і адхіленні ад тыпавых схем. Так, мураваныя жылыя дамы, узведзеныя ў сярэдзіне XIX ст. на рыначнай плошчы г. Кобрына (Брэсцкая вобл.), часткова захаваліся да нашага часу (сучасная плошча Свабоды). Мураваныя двухпавярховыя дамы мелі ў плане выцягнутую форму прамавугольніка, а часцей паўтаралі няправільную форму адведзенага ўчастка. ставіліся шчыльна адзін да аднаго і выходзілі на плошчу тарцовымі фасадамі. Гладкія атынкаваныя сцены фасадаў мелі, як правіла, па тры аконныя праёмы на кожным паверсе і завяршаліся тонкапрафіляваным карнізам ці трохвугольным іпчытом, а даволі часта атыкавым паверхам. Звычайна першы паверх у такіх дамах адводзіўся пад гандлёвыя ўстановы, а другі — пад жыллё, галоўны ўваход рабіўся на тарцовых фасадах. У дэкаратыўнай аздобе 6. Жылы дом па вуліцы Замкавай у Гродна. 1-я чвэрць XIX ст. выкарыстоўваліся простыя дэталі: карнізныя паяскі, ліштвы, міжаконныя лапаткі, атыкі, часта — дэкаратыўная агароджа балконаў. У некаторых гарадах захаваліся мураваныя жылыя дамы, якія і цяпер з’яўляюцца прыкметным элементам галоўных вуліц. Такі жылы дом, узведзены ў 1790 г., захаваўся ў Marinese па вуліцы Ленінскай (ранейшая Ветраная). Гэта мураваны Г-падобны ў плане двухпавярховы з закругленай вуглавой часткай будынак. Жылыя пакоі на кожным паверсе групуюцца вакол лесвічнай клеткі і маюць анфіладную сувязь. У паўднёвым баку галоўнага фасада размяшчаюцца арачны праезд у двор і ўваход. Цэнтральная частка галоўнага фасада вылучана мансар- дай і завершана трохвугольным франтонам з трыгліфамі. Паверхі падзелеяы карнізным поясам. На другім паверсе аконпыя праёмы абрамлены прамавугольнымі ліштвамі з замковым каменем. Будынак завершапы шырокім прафіляваным карнізам. У Гродна па вуліцы Замкавай захаваўся шматкватэрны двухпавярховы жылы дом з цэглы, узведзены ў першай чвэрці XIX ст. у стылі класіцызму. Наяўнасць шчыльпай забудовы вуліцы выклікала складаную форму плана, які развіваецца ў глыбіню ўчастка. Галоўны фасад аформлены ў стылі класіцызму: цэнтральная частка вылучана чатырма пілястрамі дарычнага ордэра і завершапа трохвугольным карнізам; прамавугольныя аконныя праёмы з простымі ліштвамі; завяршаецца будынак тонкапрафіляваным карнізам і фрызам. Над галоўным уваходам і на фрызе франтона ўдала выкарыстана ляпная геральдыка. Узвядзенне шматлікіх грамадзяпскіх і жылых пабудоў павялічыла долю капітальнага цаглянага будаўніцтва ў беларускіх гарадах, хоць яшчэ пераважала драўляная жылая забудова. Шырокае ўзвядзенне адміністрацыйных і казённых будынкаў ішло ў рэчышчы дзяржаўнага будаўніцтва. Гэты працэс з’явіўся прагрэсіўным этапам у развіцці беларускіх пасяленпяў, якое стагоддзямі стрымлівалася ўласніцкімі меркаваннямі мясцовых магнатаў. Размах казённага будаўніцтва быў выкліканы новай для Беларусі тэндэнцыяй асваення краю, размяшчэння царскай адміністрацыі па ўсёй яго тэрыторыі. Шырокая практыка тыпавога будаўніцтва, больш выгадная эканамічна, паскарала працэс праектавання і ўзвядзення будынкаў. Гэтыя будынкі ўпрыгожвалі гарадскія і сельскія пасяленні, падкрэслівалі іх лагічную архітэктурна-планіровачную арганізацыю. Шырокая будаўнічая дзейнасць, разгорнутая на Бела- русі пасля ўз’яднання з Расіяй, надала старажытным гарадам новае архітэктурнае аблічча. * * * У мураванай культавай архітэктуры развіццё класіцызму адзпачаецца з канца XVIII ст. Адпак у асобных храмах некаторыя формы і дэталі стылю барока захоўваюцца нават на працягу ўсяго XIX стагоддзя (інтэр’еры Спаскай царквы ў Віцебску, Мікольскай у Оршы і інш.). Найбольшае распаўсюджанне атрымалі два тыпы пабудоў: з цэнтрычнай кампазіцыяй аб’ёмаў (купальныя храмы-ратонды, або крыжова-купальныя) і падоўжна-восевай кампазіцыяй з франтальным рашэннем галоўнага фасада (аднанефавыя і трохнефавыя храмы). Аб’ёмна-прасторавая кампазіцыя пабудоў становіцца больш кампактнай, у архітэктурна-мастацкім абліччы пераважае свецкі пачатак —■ вокны і ўваходы храмаў вырашаюцца як у грамадскіх пабудовах; усе фасады, а не толькі галоўны, рашаюцца адназначна; у некаторых храмах адсутнічае нават традыцыйная апсіда. Адной з першых культавых пабудоў стылю класіцызму на Беларусі з’яўляецца Іосіфаўскі сабор (1780—1798), узведзены ў Магілёве ў памяць сустрэчы тут рускай імператрыцы Кацярыпы II з аўстрыйскім імператарам Іосіфам II. Сабор будаваўся па праекту вядомага рускага архітэктара М. А. Львова (першапачаткова як царква, а з 1802 г. пеоайменаваны ў сабор, не захаваўся). Цікавае аб’ёмна-прасторавае, канструкцыйнае і архітэктурна-дэкаратыўпае рашэнне сабора: да квадратнага ў плане асноўнага аб’ёма далучаюцца цыліпдрычпая апсіда (з усходу) і прамавугольны аб’ём прытвора (з захаду). Галоўны (заходні) фасад, які выходзіў на Сабор- ную плошчу, вылучаны шасцікалонным дарычным порцікам і завершаны трохвугольным франтонам. Бакавыя фасады мелі чатырохкалонныя порцікі таго ж ордэра. У аб’ёмнапрасторавай кампазіцыі вядучая роля належала сферычнаму купалу на цыліндрычным барабане з дванаццаццю круглымі вокнамі — люкарнамі. Новым з’явілася канструкцыйнае рашэнне купала, які меў дзве абалонкі — вонкавую і ўнутраную. Унутраная па перыметру была прарэзана дванаццаццю арачнымі праёмамі (адпаведна вокнам-люкарнам) і мела кругавы праём у цэнтры. Праз гэтыя праёмы праглядаўся жывапіс з вонкавай абалонкі. Багата быў упрыгожаны інтэр’ер храма: калоны іанічнага ордэра, нішы са скульптурай, рэльеф і насценны жывапіс. У дэкаратыўным афармленні інтэр’ера прымаў удзел рускі жывапісец У. Л. Баравікоўскі. Архітэктурна-планіровачныя і мастацкія прынцыпы пабудовы Іосіфаўскага сабора аказалі ўплыў на культавае будаўніцтва ў Беларусі. Роля сабора як кампазіцыйнага цэнтра ансамбля плошчы ў далейшым шырока выкарыстоўвалася пры будаўніцтве (Петрапаўлаўскі сабор у Гомелі, Праабражэнская царква ў Чачэрску і інш.). Класічныя порцікі, цэнтрычныя аб’ёмы, завершаныя купалам, і іншыя дэталі, характэрныя для грамадзянскага будаўніцтва, якія вызначалі архітэктурнамастацкае аблічча Іосіфаўскага сабора, пачынаюць выкарыстоўвацца ў манументальным культавым дойлідстве. Петрапаўлаўскі сабор у Гомелі — выдатны помнік архітэктуры класіцызму — будаваўся ў 1809—1819 гг. па праекту архітэктара Дж. Кларка (цяпер тут размешчаны планетарый). У мастацкім метадзе аўтара праекта відаць сувязь з перадавоп рускай будаўнічай школай. Сабор адносіцца да тыпу крыжова-купальных храмаў з франтальнай кампазі- цыяй галоўнага фасада, вылучапага шасцікалонным дарычным порцікам. Над сяродкрыжжам узвышаецца сферычны купал на высокім светлавым барабане. Бакавыя крылы трансепта і апсіды таксама вылучаны шасцікалоннымі дарычнымі порцікамі, а бакавыя фасады трансепта — паўкалонамі. Ураўнаважанасць аб’ёмаў, мноства калон і паўкалон, аб’яднаных трыгліфным фрызам, удалыя прапорцыі купала робяць Петрапаўлаўскі сабор адным з лепшых помнікаў класіцызму ў Беларусі. Прыкладамі храмаў цэнтрычнай купальнай кампазіцыі (храм-ратонда), якія захаваліся да нашага часу, з’яўляюцца Праабражэнская царква ў Чачэрску (Гомельская вобл.), царква Раства багародзіцы ў Слаўгарадзе (Магілёўская вобл.), Пакроўская царква ў г. п. Стрэшын (Жлобінскі р-н Гомельскай вобл.). У Чачэрску ў канцы XVIII ст. быў створаны ансамбль цэнтральнай плошчы: на чатырох вуглах узведзены храмы-ратонды, а ў цэнтры ратуша. 3 усяго ансамбля захавалася ратуша і Праабражэнская царква. У плане храм уяўляе сабой круг дыяметрам каля 15 м, да якога далучаецца прамавугольны прытвор, што ўтварае галоўны фасад. Цыліндрычны аб’ём храма завяршаецца паўсферычным купалам на ступеньчатым барабане, а прытвор — вежай з невялікім купалам. Развіты дарычны аптаблемепт з трыгліфамі падзяляе асноўны аб’ём на два ярусы: ніжні, рытмічна расчлянёны пілястрамі і нішамі, мае высокаразмешчаныя квадратныя вокны; верхні дэкарыраваны філёнгамі, паміж якімі таксама квадратныя вокны. Дэкаратыўная аздоба прытвора і вежы вырашана падобна аб’ёму храма. Царква Раства багародзіцы ў Слаўгарадзе (1791—1793) з’яўляецца крыжова-купальным храмам. У плапе мае форму раўназначнага крыжа з прыбудовамі паўцыркульнага абрысу. Тры крылы храма ма- юць аднолькавае аб’ёмна-прасторавае і архітэктурнае рашэнне: накрытыя двухсхільнымі дахамі ўваходныя парталы вырашаны дзвюма паўкалонамі тасканскага ордэра, над імі паўцыркульнае акно. Чацвёртае крыло трактуецца як апсіда. Над сяродкрыжжам на высокім светлавым васьмігранным аб’ёме ўзвышаецца гранёны купал. Паміж канцамі крыжа — невялікія цыліндрычныя аб’ёмы, якія ўзбагачаюць пластычнае рашэнне храма. У інтэр’еры царквы па сценках і цыліндрычных скляпеннях захаваўся фрэскавы жывапіс, выкананы ў канцы XVIII ст. (57 кампазіцыйных сцэн рэлігійнага зместу). Побач з царквой захавалася трох’ярусная вежа-званіца, якія разам утвараюць адзіны ансамбль. Пакроўская царква ў г. п. Стрэшын (1807) уяўляе сабой прамавугольны аб’ём са зрэзанымі вугламі, да кожнай грані якога далучаны паўцыліндрычныя аб’ёмы, тры з іх трактуюцца як прытворы і маюць уваход з шырокай лесвіцай, а чацвёрты з’яўляецца апсідай. Цэнтральны аб’ём перакрыты паўсферычным купалам з невысокім светлавым ліхтарыкам, на чатырох вуглах аб’ёма — цыліндрычныя вежачкі.