КНІГІ ОНЛАЙН
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 1: Ад старажытных часоў да другой паловы XVI ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 2: Другая палова XVI—канец XVIII ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 3: Канец XVIII — пач. XX ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 5: 1941 — да 60-х гг.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 6: 1960-я — сярэдзіна 1980-х гг.
9. Г. Гольц, М. Паруснікаў. Будынак Дзяржбанка ў Мінску. 1927—1930 лася як гарадскі тэатр. Будынак атрымаўся строга сіметрычны ў плане з выяўленай падоўжнай воссю, на якой паслядоўна размяшчаліся вестыбюль, фае, глядзельная зала і сцэнічная каробка. Аб’ёмна-прасторавая кампазіцыя ўяўляла сабой складанае 10. А. Воінаў, I. Валадзько, Г. Лаўроў, А. Крылоў і інш. Галоўны павільён Усебеларускай сельскагаспадарчай выстаўкі ў Мінску. 1930 спалучэнне розных па вышыні і форме аб’ектаў, якія групаваліся вакол глядзельнай залы. У сувязі з тым што ўвесь комплекс не быў завершаны, будынак тэатра, які займаў вуглавы ўчастак, выглядае выпадковым. У гэтыя ж гады былі запраектаваны клубы хімікаў у Барысаве (архіт. П. Кірык), швейнікаў у Віцебску і будаўнікоў у Мінску (архіт. А. Воінаў, М. Гіляраў, А. Крылоў). Як і разгледжаныя вышэй, гэта былі невялікія па ўмяшчальнасці пабудовы і, натуральна, не маглі задаволіць многія надзённыя патрэбы насельніцтва. Вёўся пошук новых прынцыпаў функцыянальнай арганізацыі і аб’ёмна-прасторавай кампазіцыі клубных устаноў новага, сацыялістычнага тыпу. Аўтары смела выкарыстоўвалі простыя геаметрычныя аб’ёмныя рашэнні, сугучныя з пошукамі савецкіх архітэктараў 1920-х гадоў. У той жа час у некаторых будынках з’явіліся неапраўданыя прыёмы стылізацыі пад канструктывізм. Так, у клубе харчавікоў у Мінску, узведзеным па праекту архітэктара А. Бурава, і была зроблена спроба ілюзорнымі сродкамі паказаць, што цагляны будынак быццам пабудава- ны на аснове жалезабетоннага каркаса. 3 гэтай мэтай на фоне глухіх сцен у тынкоўцы былі намаляваны слупы, і атынкаваныя драўляныя бэлькі выдаваліся за жалезабетон. Да значных грамадскіх будынкаў разглядаемага перыяду трэба аднесці кантору Дзяржбанка СССР. Ён быў узведзены сярод шчыльнай забудовы на рагу вуліц Савецкай (цяпер Ленінскі праспект) і Леніна па праекту маскоўскіх архітэктараў Г. Гольца і М. Паруснікава ў 1927—1930 гг. Архітэктурнае аблічча гэтага трохпавярховага будынка ўяўляе сабой кантрастнае спалучэнне глухіх, атынкаваных пад бетон сцен з вялікімі аконнымі праёмамі — вітрынамі аперацыйных залаў і моцна выступаючых напалову зашклёных на ўсю вышыню, закругленых у плане эркераў лесвічных клетак. Буйнамаштабныя формы будынка ўспрымаліся лішне перабольшанымі і не ўпісваліся ў агульную атмасферу вузкай вуліцы з архітэктурай, насычанай невялікімі дэталямі. Рысы новых архітэктурных форм, процістаячых існуючай забудове 11. А. Воінаў, I. Валадзько, Г. Лаўроў, А. Крылоў і інш. Павільён прамысловасці на Усебеларускай сельскагаспадарчай выстаўцы ў Мінску. 1930 цэнтралыіай часткі Мінска, прасочваюцца і ў такіх збудавапнях канца 30-х гадоў, як будынак Наркамлеса (архіт. А. Дзянісаў), Дом селяніна (інж. Ч. Радзевіч), Камунбанк. Усе яны былі ўзведзены ўзамен малакаштоўных драўляных пабудоў па вул. К. Маркса. На працягу 1929—1930 гг. на ўскраіне Мінска на свабоднай тэрыторыі каля Камароўскага лесу (цяпер парк імя Чэлюскінцаў) была створана I Беларуская сельскагаспадарчая і прамысловая выстаўка. На тэрыторыі ў 17 га былі пабудаваны 36 асобных павільёнаў для дэманстрацыі дасягненняў рэспублікі ў шло адлюстраванне не толькі ў коміь лекснай забудове рабочых пасёлкаў, але і пры ўзвядзенні шматпавярховых капітальных жылых дамоў. Колькасць апошніх была яшчэ невя- 12. А. Воінаў, I. Валадзько, Г. Лаўроў, А. Крылоў і інш. Павільён Белкаапсаюза на Усебеларускай сельскагаспадарчай выстаўцы ў Мінску. 1930. Праект развіцці сельскай гаспадаркі, прамысловасці, навукі і культуры. У праектаванні і будаўніцтве выстаўкі прымалі ўдзел архітэктары I. Валадзько, А. Воінаў, С. Гайдукевіч, М. Гіляраў, А. Крылоў, Г. Лаўроў і інш. Большасць павільёнаў былі пабудаваны на аснове аблегчаных драўляных каркасных канструкцый. Нягледзячы на часовасць іх існавання, у многіх павільёнах удалося стварыць выразныя дынамічныя кампазіцыі. Аднак пралікі планіровачнай арганізацыі тэрыторыі выстаўкі, рознахарактарнасць у вобразнай трактоўцы асобных збудаванняў не далі магчымасці стварыць адзіны выразны ансамбль. Падводзячы вынікі развіцця беларускай архітэктуры за першыя 15 паслярэвалюцыйных гадоў, неабходна адзначыць, што яны сталі часам пошукаў і набыцця вопыту для карэннай рэканструкцыі гарадоў і вёсак рэспублікі, арганізацыі масавага жыллёвага будаўніцтва. Гэта знай- лікай, аднак на іх адпрацоўваліся асноўныя прынцыпы арганізацыі жылля працоўных. Іменна ў гэтыя гады ў якасці асноўнага тыпу зацвердзіўся жылы дом секцыйнай структуры, адбывалася станаўлешіе новых і ўдасканальваліся створаныя ў міпулым тыпы грамадскіх будынкаў, выпрацоўваліся тыпалагічныя асновы грамадскіх збудаванняў, атрымала развіццё тыпавое праектаванне. У многіх работах архітэктараў гэтага часу выразна прасочваюцца пошукі новых функцыянальных і канструкцыйных прыёмаў, пры гэтым большасць аб’ектаў вызначалася дакладнай аб’ёмна-прасторавай пабудовай, пазбаўленай акадэмічнага дэкаратывізму і мяшчанскага ўпрыгожання. Аўтары імкнуліся знайсці новую мову архітэктурнай кампазіцыі. Разам з тым нельга не прызнаць, што мастацкі вобраз рада пабудоў вызначаўся лішне падкрэсленым рацыяналізмам, сухасцю і геаметрычнасцю форм, спрошчанай трактоўкай фасадаў. АФАРМЛЕНЧАЕ МАСТАЦТВА Цікавую і своеасаблівую старонку ў культуры 20-х гадоў складае афармленчае мастацтва, Многімі сваімі рысамі яно збліжаецца з жывапісам, графікай, скулыітурай. Афармленчае мастацтва Беларусі першых гадоў Кастрычніцкай рэвалюцыі насіла агітацыйна-прапагандысцкі характар і з’яўлялася асноўнай часткай савецкага агітацыйнамасавага мастацтва. Яно знаходзіла выяўленне ў самых розных мастацкіх формах і жанрах: афармленні гарадоў і святочных шэсцяў, агітпаяздоў і агітпараходаў, рабочых клубаў, кафэ, сталовых і бібліятэк, у масавых інсцэніроўках і тэатралізаваных прадстаўленнях, у стварэнні новых рэвалюцыйных эмблем, сімвалаў, сцягоў і вывесак. Нараджэнне агітацыйна-масавага мастацтва было выклікана, з аднаго боку, вострай неабходнасцю рэвалюцыйнага часу, калі на першы план высоўваліся задачы палітыка-ідэалагічнай работы, сцвярджэння ідэй сацыялізму і абароны заваёў пралетарскай рэвалюцыі, а з другога — імкненнем акрыленых рэвалюцыйнымі пераўтварэннямі мастакоў да радыкальнага і ўсебаковага абнаўлення ўмоў жыцця чалавека ў новым грамадстве. Фарміраванне агітацыйнага мастацтва ў Беларусі праходзіла пад уздзеяннем і ў цеснай сувязі з рускім савецкім мастацтвам. Праграмным дакументам для шырокай мастацкай творчасці стаў ленінскі план манументальнай прапаганды. Яго ідэі і рэалізацыя ў рэспубліцы з’явіліся стымулам для пошуку новых сродкаў і форм масавых відаў мастацтва. Наглядным прыкладам агітацыйнага мастацтва для беларускіх мастакоў былі агітпаязды. Роспісы, выкананыя на іх маскоўскімі мастакамі, вызначаліся выразнасцю, палітычнай актуальнасцю і асобым эмацыянальным ладам. Публіцыстычная друка- вапая графіка, якая распаўсюджвалася агітпаяздамі, актывізавала і пераўтварала прасторавае асяроддзе гарадоў, надавала яму новыя мастацкія якасці. Такую ж ролю выконвалі плакаты, «Вокны сатыры», лістоўкі, насценныя і светлавыя газеты, што выпускаліся мясцовымі аддзялепнямі РОСТА. Вялікі ўклад у развіццё агітацыйнага афармленчага мастацтва рэспублікі акрамя мастакоў Масквы ўнеслі мастакі Петраграда і іншых гарадоў. У большасці выпадкаў гэта былі маладыя людзі, шчыра адданыя рэвалюцыйным ідэям, пачынальнікі і ўдзельнікі многіх культурных мерапрыемстваў. Ва ўмовах цяжкага ваеннага часу яны вялі пошукі новых выяўленчых агітацыйных форм, прыцягваючы да ажыццяўлення сваіх задум мясцовых мастакоў, рабочых і рамеснікаў. Традыцыі і прынцыпы агітацыйна-масавага мастацтва, якія складваліся ў першыя гады Кастрычніцкай рэвалюцыі на Беларусі, найбольш ярка і разнастайна праявіліся ў Віцебску, Гомелі і Мінску. Першым крокам і першым яркім праяўленнем масавых форм агітацыйнага і афармлепчага мастацтва ў Беларусі стала мастацка-дэкаратыўнае ўбранне Віцебска да 1-й гадавіны Кастрычніцкай рэвалюцыі. Яно распрацоўвалася і выконвалася членамі камісіі па ўпрыгожванню горада, якую ўзначальваў упаўнаважаны па справах мастацтваў М. Шагал. У склад камісіі ўваходзілі вучань Ю. Пэна ўраджэнец Віцебшчыны графік С. Юдовін, жывапісец і графік з Кішынёва А. Бразер, скульптар Д. Якерсон і мастак-мастацтвазнаўца А. Ром з Масквы, мясцовыя мастакісамавукі. Галоўнымі элементамі афармлення былі пано і плакаты, выкананыя на палотнах, нацягнутых на падрамнікі, або на свабодна звісаючых палотнішчах, Большасць адлюстраванняў размяшчалася на белым неафар- баваным фоне, што падавала ім выразнасць і садзейнічала ўспрыняццю з вялікай адлегласці. Зараз цяжка што-пебудзь сказаць пра канкрэтнае колеравае вырашэнне пано і плакатаў. Можна гаварыць толькі ў агульных рысах пра іх актыўнае ўздзеянне на гледача, іх «узрыўную» сілу 13. М. Шагал. Эскіз пано да святкавання 1-й гадавіны Кастрычніцкай рэвалюцыі ў Віцебску. 1918. Траццякоўская галерэя. Масква сярод будынкаў паслярэвалюцыйнага горада. Мастакі, імкнучыся выявіць пачуццё новага, незвычайпага і ўзвышанага, шырока скарыстоўвалі сімволіку і алегорыю. Так, на пано, якое ўпрыгожвала адзіп з вуглавых будынкаў, быў адлюстравапы велічны сілуэт рабочага з вялікім молатам на плячы. 3 высока ўзнятым факелам, крыху прыгнуўшыся пад цяжарам молата, ён мэтанакіравана крочыў праз узгорак-перашкоду 30. Нягледзячы на сімвалічнае вырашэнне, тэма пераможнага шэсця пралетарыяту раскрыта тут даволі даступна і пераканаўча. На жаль, эскізы, па якіх выконваліся афармленчыя работы да 1-й гадавіны Кастрычніцкай рэвалюцыі, не захаваліся, калі не лічыць адзінкавых эскізаў М. Шагала. На адным з іх адлюстравапы сімвал свабоды — коннік з трубой; на другім — селянін з узпятым над галавой пала- 30 ЦДАКФД СССР, 1-458. цам і падпісам «Мір хацінам, вайна палацам». Эскізы расчэрчапы па клеткі з мэтай павелічэння да памераў пано, аднак датавашіе апошняга 1918—1919 гг. пе дае ўпэўненасці ў тым, што ён быў выкананы ў матэрыяле іменна да 1-й гадавіны Кастрычніка. У цэлым прыведзеныя прыклады гавораць пра рэвалюцыйпую пакіраванасць тэматыкі афармлення горада. Разам з тым некаторыя з работ, выкананыя М. Шагалам, прыхільнікам экспрэсіянізму, з моцпай дэфармацыяй форм і незразумелымі сімваламі, былі далёкія ад патрабаванняў агітацыйнага мастацтва і, па прызнанню самога мастака, «мудропыя»31. І