КНІГІ ОНЛАЙН
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 1: Ад старажытных часоў да другой паловы XVI ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 2: Другая палова XVI—канец XVIII ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 3: Канец XVIII — пач. XX ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 5: 1941 — да 60-х гг.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 6: 1960-я — сярэдзіна 1980-х гг.
Для другой паловы 30-х гадоў характэрны пачатак сапраўднага росквіту шматнацыяналыіага мастацтва краіны, цесная творчая ўзаемасувязь і ўзаемнае ўзбагачэнне рускіх савецкіх і нацыянальных тэатраў. У афармленні музычных спектакляў на беларускай сцэне самы дзейсны ўдзел прымалі мастакі Масквы і Ленінграда, сярод якіх С. Нікалаеў, М. Бабышоў, Б. Волкаў, Б. Матрунін. Асабліва вялікія заслугі ў развіцці беларускага дэкарацыйнага мастацтва мастака С. Нікалаева, які прынёс на беларускую сцэну высокую культуру дэкаратара, садзейнічаў зацвярджэнню і развіццю рэалістычных традыцый, стварыў нацыянальную школу мастакоў-дэкаратараў музычнага тэатра. У 1939 г. Беларускі тэатр онеры і балета ўпершыню звярнуўся да ўвасаблепня гісторыка-рэвалюцыйнай тэмы, працуючы над операй А. Багатырова «У пушчах Палесся», напісанай па матывах аповесці Я. Коласа «Дрыгва». Опера раскрывае хвалюючыя старонкі барацьбы беларускага народа супраць замежнай інтэрвенцыі і буржуазна-памешчыцкай контррэвалюцыі ў гады грамадзянскай вайны. Сродкамі жывапіснай мовы С. Нікалаеў імкнецца праўдзіва раскрыць музычна-драматургічную аснову твора. «Лірыка-эпічная уверцюра першага акта навяла мяне на думку ўвасобіць у гэтым акце бясконцую далячынь, балота, пакрытае дываном бура-зялёных зараснікаў, рэдкімі бярозкамі, вольхай, адзінокімі елкамі, якія пераходзяць у цёмныя гушчары пушчы Палесся» 23,— пісаў мастак. Прыём кантрасту выкарыстоўвае 23 В пуіцах Полесья. Мн., 1940. C.15. мастак пры стварэнпі дэкарацый сядзібы пана Длугошыца, якую змяняюць векавыя дрэвы, што маўкліва застылі, затаіліся перад грознай стыхіяй. Сцэну перасякае велізарны вывернуты з коранем дуб. Як асілак, раскінуў ён свае магутныя лапы. Дуб рухнуў, ые ўтрымаўся перад грознай стыхіяй. Але мы адчуваем, што недзе рыхтуюцца новыя сілы — гэта свежыя пабегі новых дрэўцаў, гэта свежая зеляніна шырокіх палескіх прастораў, гэта сцяна векавога лесу. Вобраз векавога бору ў лятай карціне сімвалізаваў сілу народа, які клянецца, што ў барацьбе здабудзе сабе шчасце. Колеравая гама карціны стрыманая, але ў гэтых удумлівашэрых тонах, прытушанай зеляніне, кампазіцыйнай строгасці адчуваецца само жыццё, складанае і суровае. Прадстаўнік рамантычпага напрамку ў савецкім тэатральна-дэкарацыйным мастацтве Б. Волкаў працуе над афармленнем оперы Я. Цікоцкага «Міхась Падгорны» (1939). Ен стварыў выразныя зрокавыя вобразы, блізкія да музычнай асновы твора. Захоўваючы лірычную накіраванасць оперы, Б. Волкаў імкнецца ўзмацніць эпічную, гераічную лінію, падымаючы спектакль да рамантычнага гучання. Падзеі першай карціны адбываюцца на ўскраіне лесу ў цёплы летні дзень. Бярозавы гай з ярка-зялёным дываном сакавітай травы стварае вясёлы настрой. Зусім іншае гучанне надае мастак другой карціне, падзеі якой ён замыкае ў змрочныя сцены дома кулака Закрэўскага. Нават урачыстасць вяселля не змагла змяніць агульнай змрочнай карціны. Маркотную карціну малюе мастак у сцэне провадаў навабранцаў. Характэрнымі дэталямі з’яўляюцца тут старажытная драўляная царква і напружанае змрочнае неба, якое нібы прадвяшчае буру. Так, бура рыхтуецца, але гэта бура прынесла перамогу народу, які сонечнай раніцай адзначае сваё свята. Опера напоўнена аптыміз- мам, у ёй расказваецца аб сіле, мужласці беларускага народа, і ў гэтым пемалая заслуга мастака. Афармленне оперы А. Туранкова «Кветка шчасця» (1939) было выканана Л. Кролем. Мастак шырока выкарыстоўвае беларускі арнамент, разьбу па дрэве. Ва ўсім абліччы дэкарацый было штосьці казачнае, маляўнічае, сапраўды народнае. Мастак Б. Матруніп імкнуўся ў дэкарацыях да балета М. Крошнера «Салавей» (1940) садзейнічаць болып поўнаму раскрыццю музычна-сцэнічнага зместу балета. Жывапісяымі сродкамі мастак перадаў хараство квітнеючай вясны, якая сімвалізавала шчаслівую пару маладосці, пару кахання, ды жыццё няшчадна знішчае гэтыя ілюзіі, Жорсткі прыгоннік ператварае іх у рабоў. Выкарыстаўшы кантраст, мастак тым самым значна ўзмацніў тэму барацьбы, якая атрымлівае развіццё ў наступных карцінах. «Пышная імпазантная цёмная зеляніпа некалькі бяздушнай абстаноўкі панскага саду з белымі калонамі бяседкі-ратонды — такім уяўляўся мне другі акт, па вобразах і зместу супрацьлеглы першаму» 24,— пісаў мастак. Дэкарацыі трэцяга акта перадавалі неспакой, напружанасць падзей. У адпаведнасці са зместам твора мастак выкарыстоўвае ламаныя, неспакойныя лініі, напружаныя, барвовазалацістыя фарбы. Насычанасць колеру яшчэ больш узмацніла гераічную лінію балета. I на гэтым фоне надзвычай пераканаўча прагучаў TaHep гневу Салаўя. Пейзажы Б. Матруніна ў балеце «Салавей» поўныя настрою, яны арганічна зліваюцца з музычнымі вобразамі. Жывапісны метад афармлення замацоўваецца на сцэне Беларускага тэатра оперы і балета. Дэкарацыі да опер «У пушчах Палесся», «Міхась 24 ЦГАЛН, ф. 962, воп. 21, адз. зах. 28. Падгорпы», «Кветка шчасця», балета «Салавей» вызначаліся высокім жывапісным майстэрствам, кампазіцыйнай выразнасцю, вобразнасцю, нацыянальнай самабытпасцю. У сцэнічных пейзажах С. Нікалаева, Б. Волкава, Б. Матруніна ва ўсёй велічы і харастве паўсталі перад гледачом беларуская прырода і народная архітэктура. Жывапісныя дэкарацыі сталі асноўным накірункам у рабоце мастакоў тэатра оперы і балета. Спектаклі тэатра, паказаныя на Дэкадзе беларускага мастацтва і літаратуры ў Маскве ў 1940 г., атрымалі высокую ацэнку гледачоў і грамадскасці. Дэкарацыі да спектакляў «Салавей» 3. Бядулі (БДТ-І, А. Марыкс), «Пагібель воўка» Э. Самуйлёнка (БДТ-ІІ, мастак Я. Нікалаеў), «Кацярына Жарнасек» М. Клімковіча (БДТ-І, мастак I. Ушакоў), «Вайна вайне» і «У пушчах Палесся» Я. Коласа (БДТ-ІІ, мастак А. Басулаеў), а таксама дэкарацыі на сцэне тэатра оперы і балета мастакоў С. Нікалаева, Б. Волкава, Б. Матруніна з’явіліся сведчашіем высокага ўзроўню, якога дасягпула тэатральна-дэкарацыйыае мастацтва Беларусі ў даваенныя гады. ГРАФІКА У 30-я гады ў графіцы, як і ў іншых відах мастацтва, пачалася кампанія «арабочвання мастацтва». He ўлічваючы прыроды творчасці, крытыкі патрабавалі ад мастакоў перш за ўсё «выканання прамфінплана», стварэння «магнітабудоўляў мастацтва». Пры гэтым яны не ўказвалі Taro шляху, якім можна наблізіцца да абвешчаных імі лозунгаў. У выніку многія графічныя лісты ператвараліся ў адпадзёнкі, звычайныя рэпартажы, якія не вытрымлівалі праверкі часам. Ва ўмовах непадзельнага панавання народжаных культам асобы розных вульгарна-сацыялагічных «тэорый» пошукі нацыянальнай самабытнасці мастацкіх твораў былі абвешчаны «нацдэмаўшчынай». Абыякавыя (а часам і рэзка адмоўныя) адносіны да народнага мастацтва і ігнараванне гістарычных традыцый пазбаўлялі прафесійнае мастацтва таго падмурку, на якім у паслярэвалюцыйныя гады закладваліся асновы самабытнай нацыянальнай школы. У неспрыяльных умовах ранейшая лінія развіцця творчасці такіх мастакоў, як М. Філіповіч, А. Тычына, А. Астаповіч, па сутнасці, была абарвана. Без уліку індывідуальнасці кожны хапаўся за вытворчую тэму. Адсюль — рэпартажнасць тагачаснай станковай графікі, яе павярхоўны, фатаграфічны характар. Пасапраўднаму глыбокіх, абагульняючых работ створапа не было. Пэўны рэгрэс, адваротпая эвалюцыя асабліва добра відаць на творчасці графікаў, якія пачыналі працаваць у 20-я гады. Іх засталося няшмат, па-сутнасці, толькі А. Тычына і А. Астаповіч спрабавалі «перабудавацца» ў адпаведнасці з «інструкцыямі». Вынікі «перабудовы» не давалі магчымасці гаварыць пра повыя дасягненні. Паказальныя ў гэтых адносінах графічныя лісты Тычыны, у прыватнасці «На будаўніцтве шашы» (1931). Яго кампазіцыя абрана як бы з вышыні птушынага палёту: на пярэднім плане машыны, ля іх людзі, занятыя на будаўніцтве шашы, злева, ля абочыны дарогі палатка, дзе жывуць рабочыя. Гэты ліст па сваім характары рэпартажны і нават фатаграфічны: мастак фактычна толькі капіруе з’яву, не асэнсоўваючы яе, характары, тыпы тут адсутнічаюць. Ды і наўрад яны магчымы ў кампазіцыі, пададзенай фрагментарна, «агульным планам». У творчасці А. Тычыны пачатку 30-х гадоў значнае месца займае тэма Мінска. Мабыць, не знойдзеш у горадзе такога кутка, якому б мастак 126. А. Астаповіч. Першыя трактары. 1927 не прысвяціў асобны ліст. Далёка не ўсе гарадскія краявіды графіка аднолькава ўдалыя, асобныя з іх часам празмерна «засушаныя», рамесныя паводле выканання, у большасці другіх пераважаюць рэпартаж, фатаграфічна-натуралістычная трактоўка. Адной з першых работ Тычыны, прысвечанай Мінску, быў ліст «Мінск. Савецкая вуліца» (1932). Гэта, магчыма, на той час лепшая работа мастака. Невысокія будынкі, нейкія крыху сумнаватыя трамваі, што авалодалі цэнтрам вуліцы, бясконцы людскі паток на тратуары. Трывожную вячэрнюю імглу нясмела праразаюць агні ліхтароў. Ліст цікавы па настрою, эмацыянальнаму ладу. У канцы 30-х гадоў у творчасці А. Тычыны пачынае дамінаваць каляровая лінагравюра, якая паступова становіцца вядучай тэхнікай у яго станковай графіцы. У лінагравюрах «Мінск. Савецкая вуліца» і «Мінск. Бібліятэка імя У. I. Леніна» аўтару яшчэ не хапае вобразнасці, ён ідзе шляхам стараннай дакументальнай фіксацыі архітэктурных матываў без належнага іх адбору і мастацкага асэнсавання. 3 сюжэтна-тэматычных кампазіцый Тычыны варты ўвагі графічны эскіз да алейнай карціпы «Вытворчая парада ў друкарні» (1936). У адрознепне ад папярэдніх работ асноўную 127. А. Астаповіч. Навальніца. 1930. ДММ БССР ўвагу аўтар засяроджвае тут на паказе людзей, спрабуе перадаць дынамічнасць сюжэтнага дзеяння, паказаць згуртаванасць рабочых. Эскіз досыць выразна скампанаваны, хоць фігуры рабочых трактуюцца неяк лялечна, кожная сама па сабе. У цэлым працы А. Тычыны 30-х гадоў, па мастацкіх якасцях, несумненна, стаяць ніжэй за яго болып раннія творы. Рэзка змянілася далейшая лінія развіцця творчасці і А. Астаповіча 25. У лістах «Завадскія карпусы» (1926), «Палёт», «Першыя трактары» (абодва 1927 г.) таксама моцна адчуваецца рэпартажнасць. Яны лаканічныя па выяўленчай мове, але змест твораў неглыбокі, адзнакі фа- 25 3 1930 г. ён жыў і працаваў у Мшску, але ў творчы саюз мастакоў не быў прыняты. таграфічнай канстатацыі фактаў выяўляюцца даволі прыкметна. Напрыклад, ліст «Першыя трактары». Удалечыні, за цёмнымі лапамі ялін — бязмежнае поле, па якім пайшлі першыя трактары. Выкананы ў дзве фарбы, ён вабіць добрым малюнкам, прафесійнасцю вырашэння тэмы, але пазбаўлены глыбіні, мастакоўскага асэнсавання задумы.