КНІГІ ОНЛАЙН
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 1: Ад старажытных часоў да другой паловы XVI ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 2: Другая палова XVI—канец XVIII ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 3: Канец XVIII — пач. XX ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 4: 1917—1941 гг.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 6: 1960-я — сярэдзіна 1980-х гг.
У найкарацейшыя тэрміны было неабходна пабудаваць нанава жылыя дамы, культурна-бытавыя і вытворчыя будынкі. Для кіраўніцтва на сяле былі створаны рэспубліканскія і абласпыя ўпраўленні па справах сельскага будаўніцтва, а пры райвыканкомах — адпаведпыя аддзелы. Адпавіўшы ў 1945 г. сваю дзейпасць, праектны інстытут «Белсельбуд» распрацаваў і разаслаў у раёны альбомы тыпавых праектаў планіроўкі пасяленпяў ад 30 да 120 двароў у прымяненні да розных мясцовых умоў. Адначасова было выпушчана настаўленне па планіроўцы і забудове сельскіх населеных месц. Усе гэтыя матэрыялы аказалі вялікую дапамогу пры адраджэнні беларускіх сёл і вёсак. Для шэрага раёнаў у 1945—1947 гг. былі складзены генералыіыя планы пасёлкаў. Так, для Смалявіцкага і Рудзенскага раёнаў была распрацавана праектная дакументацыя для 102 пасёлкаў (архіт. Б. Казіміраў, Масква). У вялікіх сёлах жылую зону прапаноўвалася разбіваць на кварталы, а ў вёсках да 50 двароў забудова ажыццяўлялася ўздоўж адной або дзвюх вуліц. Дамы на прысядзібпых участках узводзіліся з аднолькавымі інтэрваламі паміж імі і водступам ад чырвонай ліпіі вуліцы на 3—4 м, дзе рабіўся палісадпік. У цэнтры пасёлка або на перасячэнні галоўных вуліц ствараліся грамадскія зоны. Асноўным будаўнічым матэрыялам, як і раней, у сельскай мясцовасці заставалася дрэва. Для паловы пабудавапых у гэты час жылых дамоў быў характэрны прыём, калі ўнутраная прастора падзялялася на чатыры часткі: адна адводзілася пад сенцы з кладовай, другая — пад кухшо-сталовую, дзве астатнія — пад жылыя пакоі. У асобных выпадках сенцы і гаспадарчыя памяшканні прыбудоўваліся да асноўнага аб’ёму дома, што дазваляла ўсю частку дома, які ацяпляецца, выкарыстаць пад жылыя памяшканні. У многіх выпадках пры дапамозе лёгкіх перагародак плошча дома дзялілася на асобныя пакоі, колькасць якіх даходзіла да пяці. У жыллёвым будаўніцтве сустракаюцца блакіраваныя на дзве кватэры дамы. У архітэктурна-мастацкім абліччы дамоў шырокае распаўсюджашіе атрымалі традыцыйныя прыёмы і формы. Як і раней, дэкор канцэнтраваўся на франтоне дома, што выходзіў тарцом з ваконнымі праёмамі у бок вуліцы, выкарыстоўваўся ў рашэнні вуглоў і афармленні ганка. У болыпасці выпадкаў выбіраліся адзін або два з гэтых элементаў і радзей выступалі як адзіная сістэма архітэктурна-мастацкага аздаблення. Найболып цікавыя прыёмы мастацкага ўбрання фасады атрымалі ў тых вёсках і сёлах, дзе былі ўмелыя майстры разьбы па дрэве або самадзейныя жывапісцы. 3-за матэрыяльных цяжкасцей аж да пачатку 50-х гадоў новыя культурна-бытавыя будынкі практычна не ўзводзіліся. Аднаўляліся разбураныя і прыстасоўваліся збудаванні іншага прызначэння. Новае будаўніцтва разгарнулася ў шырокіх маштабах толькі ў гады 5-й пяцігодкі і вялося па тыпавых праектах. Для болыпасці нанава пабудаваных будынкаў характэрна сіметрычнае рашэнне аб’ёмна-прасторавай кампазіцыі з падкрэслена вылучанай цэнтральнай часткай. Мастацкая выраз- насць дасягалася за кошт выкарыстання дэкаратыўных сродкаў з мастацкай спадчыны класікі. У шэрагу праектаў, выкананых у рэспубліцы, для афармлення фасадаў і інтэр’ераў прапаноўвалася выкарыстанне беларускага арнаменту. Ацэньваючы ў цэлым развіццё горадабудаўніцтва і архітэктуры рэспублікі ў першае пасляваеннае дзесяцігоддзе (1944—1954), неабходна адзначыць, што яны выйшлі на больш высокі якасны ўзровень у параўнанні з мінулым перыядам. У гэтыя гады былі не толькі адроджаны беларускія гарады, але і закладзены асновы іх далейшага развіцця. Натуральна, не ўсе прапановы былі бясспрэчнымі, а ў шэрагу выпадкаў дапускаліся пралікі і памылкі. He ўсё рэалізоўвалася ў адпаведнасці з генеральнымі планамі і праектамі планіроўкі і забудовы. Разам з тым у горадабудаўнічай практыцы тых год дакладна прасочваецца імкненне стварыць мастацка выразныя комплексы і ансамблі, сугучныя эстэтычным перакананням часу. Працэс архітэктурнай творчасці ў Беларусі праходзіў у складаных, часам супярэчлівых абставінах. 3 аднаго боку, размах аднаўленчых работ і новага будаўніцтва патрабаваў рашэння складаных задач у надзвычай кароткі тэрмін, з другога — не хапала кадраў праекціроўшчыкаў. У праектаванні шэрага адказных аб’ектаў і цэлых ансамблей прымалі ўдзел дойліды з Масквы і Ленінграда: М. Паруснікаў, Г. Баданаў, Л. Баталаў, М. Баршч, Р. Гегарт, М. Колі, Б. Рубаненка, У. Сямёнаў, М. Палякоў. Адначасова набіралі сілы мясцовыя праектныя арганізацыі, кадры якіх папоўніліся выпускнікамі архітэктурных вышэйшых устапоў Масквы, Ленілграда і іншых гарадоў краіны. 3 усёй відавочнасцю паўстала пыташіе аб падрыхтоўцы ўласных архітэктурных кадраў. У сувязі з гэтым у 1952 г. у Беларускім політэхнічным інстытуце было адкрыта архітэктурнае аддзялешіе. У разглядаемы перыяд архітэктары шырока звярталіся да спадчыны міпулага. Здавалася, што толькі з дапамогай класічных сродкаў архітэктурна-мастацкай выразнасці можпа ўвекавечыць перамогу савецкага народа ў Вялікай Айчыннай вайне. Натуральная ў гэтых умовах цяга да трыумфальяасці ў шэрагу выпадкаў ператваралася ў стылізацыю, пампезнасць, самагоднае выкарыстанне класічных форм. Патрабаванні зручнасці, функцыянальнай і канструкцыйнай логікі, эканомікі як бы адсоўваліся на другі план у пагоні за стварэннем знешне эфектных ансамблевых кампазіцый, пышных фасадных рашэнняў. Гэта з усёй відавочнасцю праявілася ў буйных адміністрацыйных будынках, Палацах культуры, тэатрах. Нават тыпавыя праекты, асабліва клубаў і кінатэатраў, неслі на сябе адзнаку, якая атрымала ў будучым назву «ўпрыгажэнства», непрактычнага выкарыстаныя гістарычных стыляў. Падобпая пазіцыя была ў краіне ў тыя гады паўсюднай, толькі з той розніцай, што ў радзе месц спрабавалі аб’яднаць класічныя ордэрныя сістэмы з мясцовымі традыцыямі і ў першую чаргу з нацыянальнымі дэкаратыўнымі сродкамі выразнасці. У адрозненне ад іншых рэспублік у Беларусі не надавалася такога значэння нацыянальнаму каларыту ў формах і прыёмах рускага класіцызму і рэнесансу. Беларускія дойліды спрабавалі знайсці своеасаблівыя, арыгінальныя прыёмы ў межах пэўнага стылістычнага адзінства. Аб гэтым сведчаць не толькі асобныя збудавашіі, але і цэлыя горадабудаўнічыя ансамблі. У першую чаргу гэта датычыць пасляваешіай забудовы цэнтралыіага раёна сталіцы рэспублікі. Яе агульная кампазіцыя ў многім заснавапа на прынцыпах фарміравання горадабудаўнічых ансамбляў Пецяр- бурга XVII ст. і першай паловы XIX ст. Пры праектаванпі галоўнай магістралі Мінска — Ленінскага праспекта дакладна прасочваецца ўплыў архітэктуры Неўскага праспекта. Рэгулярнасць плана забудовы па чырвоных лініях, устанаўленне агульнай вышыні будынкаў, замыканне прамых і далёкіх перспектыў вертыкальнымі кашіазіцыямі, прымяненне аднолькавых фасадаў на супрацьлеглых баках вуліцы і некаторыя ініяыя прыёмы характэрны для сістэмы ансамбляў Ленінграда і Мінска. У цэлым жа вопыт, назапашаны пры аднаўленні Мінска і ў першую чаргу забудове Ленінскага праспекта, стаў эталонам і прадвызначыў агульную накіраванасць архітэктурнай творчасці ва ўсёй горадабудаўнічай іграктыцы рэспублікі. У канцы 40-х — пачатку 50-х гадоў пават зацвердзілася такое меркаванне, што стыль і стылявая накіраванасць дойлідства ўяўляюць сабой выключна мастацкую з’яву. 3 гэтых пазіцый апраўдвалася імкненне захаваць мастацка-вобразную ролю дойлідства шляхам звароту да традыцый архітэктурнай класікі і мовы яе формаўтварэння. У пасляваенныя гады будаўнічая вытворчасць, заснаваная на шырокім выкарыстанні ручной працы, цэглы і тынкоўкі, адносна лёгка мірылася з любымі традыцыйнымі формамі і дэкорам. Аднак з пашырэннем маштабаў і тэмпаў будаўніцтва «ўпрыгажэнскія тэндэнцыі» ператварыліся ў перашкоду і пачалі тармазіць развіццё будаўнічай справы. К сярэдзіне 50-х гадоў, калі рэспубліка, як і краіна ў цэлым, выйшла на якасна новы ўзровень сацыяльна-эканамічнага развіцця, стала відавочнай неабходнасць рэарганізацыі ўсёй архітэктурна-будаўнічай справы. У гэтай сувязі ў 1954— 1957 гг. ЦК КПСС і Савет Міністраў БССР прынялі шэраг пастаноў, накіраваных на пераход да ўзвядзення вытворчых збудаваппяў, жылых і грамадскіх будынкаў індустрыяльнымі метадамі. Важнейшыя з іх: «Аб развіцці вытворчасці зборных жалезабетонных канструкцый і дэталей для будаўніцтва» (лістапад 1954 г.), «Аб мерах па далейшай індустрыялізацыі, наляпшэнню якасці і зніжэнню сабекошту будаўніцтва» (жнівень 1955 г.). У той жа час, зыходзячы з пастановы ЦК КПСС і Савета Міяістраў СССР «Аб устараненні празмерыасцей у праектаванні і будаўніцтве», прьшятай у лістападзе 1955 г., рэзка крытыкавалася ўся архітэктурная творчасць Беларусі. Пры гэтым упор рабіўся толькі на ценявыя бакі і памылкі, дапушчаныя ў канцы 40-х — 50-я гады, і ўпускалася з-пад увагі ўсё станоўчае, што было дасягнута ў папярэднія гады. Архітэктура была абвінавачана ва ўсіх «смяротных грахах», што тармозяць будаўніцтва. 3 гэтага часу дойлідства, выключанае са сферы духоўнай культуры, стала разглядацца толькі як матэрыяльная вытворчасць і было пераведзена ў катэгорыю тэхнікі. Узвядзенне будынкаў ператварылася ў зборку гатовых элементаў і дэталей, якія сталі аб’ектамі заводскай вытворчасці. У гэтых умовах стандартызацыя, уніфікацыя і тыпавое праектаванне, што развіваліся на іх аснове, сталі вядучымі прынцыпамі ўзаемадзеяння архітэктуры і будаўніцтва. Такім чынам, перад архітэктурай паўсталі задачы засваення магчымасцей сучаснай будаўнічай тэхнікі, што патрабавала змяненняў і метадаў праектавання, і стылявой накіраванасці творчасці. Разам з тым рэалізацыя новых прынцыпаў праходзіла не аўтаматычна, а з’явілася працэсам дастаткова складаным і ў многім хваравітым. Патрабаваўся час для перабудовы работы і назапашвання вопыту. Пры гэтым было неабходна не толькі высветліць прынцыповыя магчымасці новых метадаў будаўніцтва, але і на практыцы спазнаць кан- крэтныя заканамернасці прасторавай арганізацыі сучасных тьшаў будынкаў, збудаванняў і іх комплексаў, што адрозніваліся ад папярэдніх горадабудаўнічымі, функцыянальнымі і архітэктурна-кампазіцыйнымі якасцямі. Ужо на першым этапе (1955— 1958 гг.), калі ў рэспубліцы стваралася матэрыяльна-тэхнічная база будаўніцтва, быў узяты курс на уніфікацыю канструкцыйных і планіровачных рашэнняў.