КНІГІ ОНЛАЙН
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 1: Ад старажытных часоў да другой паловы XVI ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 2: Другая палова XVI—канец XVIII ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 3: Канец XVIII — пач. XX ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 4: 1917—1941 гг.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 6: 1960-я — сярэдзіна 1980-х гг.
Прынцыпы «манументалізацыі» найбольш поўна праявіліся ў кампазіцыі «Абаропа Брэсцкай крэпасці ў 1941 годзе». Як і ў карціне «Стаяць 31. Я. Зайцаў. Стаяць насмерць. 1948. ДММ БССР творчасці жывапісца. У карціпе «Стаяць насмерць» гераічнае паказваецца праз трагічную калізію бою: два савецкія воіны вядуць няроўны бой з пераўзыходзячымі сіламі Bopara, бой смяротпы, які ідзе на апошнім дыханні. Трагізм сітуацыі гучыць як заклік да самаадданай барацьбы за абарону сваёй Радзімы. насмерць», ідэя патрыятызму праступае тут нібы ўнутраным святлом, якое высвечвае ўвесь змест сюжэтнага дзеяння, пададзенага шырокай панарамай. Гранічная напружанасць, палкі парыў воінаў выяўлепы дынамічнай шматфігурнай кампазіцыяй. Такі прынцып структурыравання сюжэта не дае магчымасці мастаку ў дастатковай ступені засяродзіцца на індывідуалізацыі псіхалагічнага стану сваіх герояў, што стварала ўражанне нейкай тэатральнасці ўчынкаў воінаў. Гэтыя недахопы пераадольваюцца ў яго наступнай рабоце — «Канстанцін Заслонаў», да стварэння якой ён ішоў праз доўгі рад натурна-эцюднага матэрыялу. Гэтыя падрыхтоўчыя партрэтна-тыпізавапыя эцюды ўяўляюць сабой не меншую мастацкую каштоўнасць, чым само шматфігурнае палатно «Канстанцін Заслонаў», канчаткова завершанае ў 1957 г. Сілу народа, згуртаванага адзінствам жыццёвых інтарэсаў і патрыятычных пачуццяў, мастак увасабляе ў грознай лаве беларускіх партызан, якія рушаць на прарыў стальнога кола фашысцкага акружэння. Некаторая прамалінейнасць паказу маналітнай, нерасчлянёнай масы партызан без кампазіцыйнага цэнтра, без рытму, асобных планаў, святлоценявога кантрасту выклікае адчуванне незавершанасці. He распрацаваная да канца архітэктоніка кампазіцыі перашкаджае ўспрыманню асобных вобразаў партызан, якія напісаны мас- таком унушальна з пункту погляду індывідуалізацыі і абагульнення. Мастацкай выразнасцю і завершанасцю ў распрацоўцы вобразаў і формы вылучаецца эпічнае палатно «Мінск. 3 ліпеня 1944 года» (1944— 1955) старэйшага мастака Беларусі В. Волкава. Герой гэтага твора — народ. Тут няма натоўпу, вядомых гістарычных твараў і безаблічнай чалавечай масы. Кожная дзеючая асоба надзелена выразнай характарыстыкай і нясе сэнсавую нагрузку. Радасць вызваленпя, удзячнасць арміівызваліцельніцы заключае ў сабе кожны вобраз. У кожным руху, у своеасаблівай пастаноўцы постацей з вялікай экспрэсіяй перададзены канкрэтнасць стану і індывідуальныя асаблівасці псіхалогіі, а разам — фізічны стап усяго спакутаванага народа. Руіны разбуранага горада нагадваюць гледачу перажытае савецкімі людзьмі ў гады акупацыі. Абагульнепы вобраз народа В. Волкаў вырашае на вельмі вялікай колькасці дзеючых асоб. Гісто- 32. Я. Зайцаў. Канстанцін Заслонаў. 1957. ДММ БССР рыя беларускага выяўленчага мастацтва не ведае такіх шматфігурных палотнаў. Кампазіцыя пабудавана на падставе класічнага прынцыпу ўрастання малых трохвугольнікаў у асноўны трохвугольнік, у які ўпісваецца ўсё дзеянне. Логіка ўспрымання гледача знаходзіцца тут ў поўнай адпаведнасці з кампазіцыйным рашэннем. Мастак вядзе гледача ад агульпага да асобнага, ад галоўнага да другараднага і зноў вяртае яго да «вузла» кампазіцыі — цэнтральных вобразаў карціны. Фармалыіая, лінеарна-рытмічная паслядоўнасць і ўзаемасувязь апраўданы і пацверджаны псіхалагічнымі сувязямі. Дэкаратыўны прынцып кампазіцыі прадыктаваны ідэйнай задумай. Гэтым апраўданы вялікі памер палатна. Навізна пластычнага матыву надае карціне арыгінальны, непаўторны характар. Аднак лінеарна-структурнае вішча фігур. У гэтым недахопы выдатнага твора. Каштоўнасць карціны — у закончанасці формы, якой мастак дасягае тонавым пісьмом. У В. Волкава колер арганічна звязаны з тонам і ўгадваецца ў яго сутнасці. Эмацыянальная выразнасць каларыту далёка перакрыта вялікім майстэрствам выдатнага рысавальшчыка. У тэматычнай творчасці В. Волкава працягваюць развівацца традыцыі рэалістычнай апавядальнасці, прынцып адзінства разгорнутага сюжэтнага дзеяння і глыбокай індывідуалізацыі мастацкага вобраза. Гэта тэндэнцыя да раскрыцця асаблівага, характэрнага і тыповага ў канкрэтных з’явах жыцця не выходзіць за межы верпасці натуры, адлюстра- 33. В. Волкаў. Мінск. 3 ліпеня 1944 года. 1944—1955. ДММ БССР вырашэнне кампазіцыі, прыведзенае мастаком да дакладнай схемы, не заўсёды апраўдана ўнутраным станам дзеючых асоб. Паставы асобных чалавечых фігур, якія ствараюць першапланавыя кулісныя трохвугольнікі, не насычаны ў дастатковай ступені сілай уяутрапага парыву, пе выкліканы жыццёвай патрэбай. Адсюль крыху манернае, наўмыснае стано- ванай як яна ёсць, як яна ўбачапа мастаком. Вобразы савецкіх людзей у палотнах В. Волкава ўвасаблялі не абстрактныя ідэі і чалавечыя якасці, а сапраўды жывых асоб з усімі асаблівасцямі іх індывідуальнага характару, псіхалогіі, фізічных якасцей. У гэтым і заключаўся талент мастака, каштоўнасць яго мастацтва. Ува- 34. I. Ахрэмчык. Абаронцы Брэсцкай крэпасці. 1958. ДММ БССР сабленне значнасці жыццёвай падзеі, глыбокае абагульненне натурнага матэрыялу і рэальнай формы яму былі як бы недаступныя. Творчае развіццё традыцый рускага і савецкага рэалістычнага жывапісу характэрна для творчасці I. Ахрэмчыка. Жывапісная стыхія яго палотнаў прагучала магутным эмацыянальным акордам у карціне «Абаронцы Брэсцкай крэпасці» (1958). Барацьба яасмерць, нязломнасць волі савецкага чалавека-патрыёта выяўлена ўсім ладам кампазіцыі, псіхалагічнай характарыстыкай вобразаў, змрочным гучаннем каларыту. У кампазіцыйным разгортванні дзеяння мастак спыняецца на невялікай групе воінаў, параненых, змучаных няспыннай працягласцю бою, засяроджваючы ўвагу на іх псіхалагічным стапе. Ён кідае на іх вясёлае святло, якое струменіць праз вакно ў змрочныя паўпадвалы крэпасці. Гэта абвастрае драматызм сітуацыі, крытычнае становішча абаронцаў. Аднаго за другім пакідае жыццё воінаў. Забітага байца з аголеным торсам накрываюць дзве жанчыны — жонкі камандзіраў гарнізона. Кулямётчыка, які падае ад праёма ўніз, падхоплівае яго таварыш. Месца кулямётчыка займае камандзір з гранатай у руцэ. Абапіраючыся на аўтамат, падымаецца з зямлі і цягнецца да амбразуры паранепы воін. Раптоўнасць нападу ворага мастак раскрывае праз святочнае ўбранне жонак камандзіраў. Толькі што закончыўся мірны нядзельны вечар. He наспеўшы заснуць, гэтыя людзі апынуліся ў агні змаганняў. Святочнасць адзення, як і меладраматызм, уласцівы апавяданню, на жаль, ствараюць ўражанне некаторай тэатралізаванасці дзеяння. Магутныя, «сплаўленыя» ў адну каларыстычную таналыіасць колеравыя спалучэнні насычаюць твор глыбокім драматызмам, узмацняюць псіхалагічную атмасферу мужнай барацьбы. Важкая шчыльная фактура пісьма адчувальна «падтрымлівае» паказаныя сілу і стойкасць мужных абаронцаў крэпасці. Уся жывапісная тканіна карціны быццам бы напоўнеыа магутнасцю савецкага чалавека. Стварэнне разнастайных вобразных характарыстык у «Абаронцах Брэсцкай крэпасці» вынікае са шматгадовага вопыту I. Ахрэмчыка-партрэтыста, які ў гэтай карціне атрымлівае найбольш яркае ўвасабленне. Развіваючы традыцыі рускага класічнага рэалізму і лепшыя дасягненні савецкага мастацтва, жывапісцы Беларусі к канцу 50-х гадоў дабіліся прыкметных поспехаў у распрацоўцы псіхалагічных характарыстык вобразаў, што стала магістральнай лініяй развіцця тэматычнай творчасці. У палатне «У беларускіх балотах» (1958) I. Стасевіч надзвычай стрымана паказвае ўвесь цяжар доўгай і ўпартай барацьбы беларускага народа з акупантамі. Мы бачым жанчын, дзяцей, маладых і старых партызан, змучаных, параненых, што ідуць па дрыгве. У цішыні туманнай раніцы глыбокай восені прыціхла на руках маці хворае дзіця. Ёй, знямоглай, дапамагае дзяўчынка, трывожна ўзіраючыся ў заплюшчаныя вочы малога. Бледны, незвычайна натхнёны тварык дзяўчынкі як бы струменіць святло на фоне шарэнгі людзей, прыціснутых цяжкай ношай клопатаў і амуніцыі. У гэтым маўклівым шэсці адчуваецца непераможная сіла і прага жыцця. Перад намі галерэя жывых вобразаў, чалавечых характараў, бязмежная гама чалавечых пачуццяў, перажыванняў, дыханне суровых выпрабаванняў. Псіхалагічнай напоўненасцю вобразаў, жывапіснай культурай адзначаецца і разгорнутая кампазіцыя А. Мазалёва «У партызанскім пітабе» (1958). У звычайным, штодзённым мастак убачыў глыбіню пачуццяў савецкага чалавека і з вялікім пафасам выявіў іх усім ладам кампазіцыі. Сюжэтнае апавяданне зусім немнагаслоўнае. ...Сельская школа. У адным з класаў размясціўся партызанскі штаб. Малады хлопец дакладвае вынікі разведкі. Прысутныя робяць паметкі на картах. Іх засяроджанасць адпавядае суровасці абставін барацьбы ў тыле ворага. нута максімальным выкарыстаннем магчымасцей фарбаў і закона адначасовага кантрасту дадатковых колераў. Чырвоным полымем гарыць баявы сцяг, краем якога прыкрыта цела 35. Я. Радзялоўская. Немцы адступаюць. 1946 Колер, каларыт кампазіцыі нібы матэрыялізуюцца ў псіхалогіі характараў, у пэўнасці рэчавага акружэння. У ёй няма лёгкаважкасці, знешняй дэкаратыўнасці, спрошчанага вырашэння задачы. Глыбокае асэнсаванне жыццёвых з’яў рамантычна ператворана ў вобразную сістэму мастацкіх сродкаў станковага жывапісу. Складаную гаму псіхалагічных перажыванняў мы бачым у карціне «Гонар абавязку» (1958) маладога мастака М. Савіцкага. Насычанасць колеравага гучання палатна дасяг- загінуўшага героя. Яго праносяць родныя і сябры міма згуртаваных радоў саратнікаў. Белы снег, чырвоны сцяг з чорнымі палосамі стужак на фоне зеленавата-шэрай сцяны партызанскага злучэння надаюць трагічна-ўрачысты настрой палатну, што гучыць клятвай у гонар баявога таварыша, які аддаў сваё жыццё ў імя жыцця другіх, у імя Радзімы. Цяжкая страта... Гэтай думкай прасякнута ўся тканіна кампазіцыі, аднак не толькі гора, але і воля да помсты і барацьбы гучаць у творы. Гэта палатно — сапраўды хвалюючая балада аб людзях незвычайнай волі, вялікага сэрца і патрыятычнага абавязку. Суровасць падзей і часу перададзены адкрыта, цвёрда, рэзкай абагульненай формай. В. Жолтак у сваіх работах як бы вызваляе колер ад яго «зямных» якасцей — матэрыяльна-рэчавай пэўнасці і прыёмам абстракцыі выказвае перажытае народам. Такі падыход характэрны для карціны «Вяртанне» (1958), дзе паказана вяртанне жыхароў з балот у вызваленыя вёскі. Падобную характарыстыку ўсяму адлюстраванаму дае мастачка ў чуллівым апавяданні «За дапамогай да партызан» (1957). ...Двое дзяцей — хлопчык у вялікай куртцы і дзяўчынка, якія прыбеглі да партызан, каб паведаміць аб злачынствах карнікаў, пададзены гранічна індывідуалізавана. Бледныя тварыкі, застылыя на марозе, беднае адзенне акупацыйнага часу, рэчавы свет паўзмрочнай зямлянкі — усе гэтыя лакальныя падрабязнасці зліваюцца ў шырокае апавяданне аб цяжкай барацьбе беларускага народа ў дні фашысцкай акупацыі.