КНІГІ ОНЛАЙН
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 1: Ад старажытных часоў да другой паловы XVI ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 2: Другая палова XVI—канец XVIII ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 3: Канец XVIII — пач. XX ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 4: 1917—1941 гг.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 6: 1960-я — сярэдзіна 1980-х гг.
Пераломным у масавым будаўніцтве стаў 1958 год, калі прыступілі да рэалізацыі пастановы ЦК КПСС і CM СССР «Аб развіцці жыллёвага будаўніцтва ў СССР» (ліпень 1957 г.). У адпаведнасці з гэтым дакументам у Беларусі была вызначана праграма рэзкага павышэння забеспячэння насельніцтва жыллём. У кароткія тэрміны праектныя арганізацыі рэспублікі складалі схемы жыллёвага будаўніцтва на 1958— 1965 гг. Адначасова праводзілася карэкціроўка генеральных планаў большасці гарадоў, у якія закладваюцца новыя прынцыпы арганізацыі сялібных тэрыторый, вызначаецца чарговасць іх засваення. Першая спроба ажыццявіць комплексную жылую забудову была распачата ў 1958 г. у Мінску ў раёне вул. Валгаградскай (архіт. Г. Парсаданаў, Г. Булдаў, П. Громаў і інш.). Для будаўніцтва эксперыментальнага мікрараёна на 12 тыс. жыхароў быў выбраны ўчастак плошчай 38,2 га ў паўночна-ўсходняй частцы горада, дзе раней прадугледжвалася будаўніцтва рэспубліканскага іпадрома. У фарміраванні забудовы выкарыстаны прыём, калі жылыя дамы аб’ядноўваюцца ў групы і перыметральна размяшчаюцца ўздоўж транспартных магістралей. У цэнттры мікрараёна захоўваецца зялёны масіў, дзе ўзводзяцца дзіцячыя дашкольныя ўстановы і школы. Вялікае значэнне для вызначэння новых тэндэнцый у архітэктуры жылля адыграў усесаюзны конкурс на праектаванне 3—5-павярховых жылых дамоў. Рэзультаты конкурсу дазволілі высветліць найбольш рацыянальныя архітэктурна-планіровачныя і канструкцыйныя рашэнні кватэр, секцый і дамоў, якія былі пакладзены ў аснову цэнтралізавана распрацаваных тынаў праектаў, што атрымалі паўсюднае распаўсюджанне па краіне. У параўнашгі з раней дзеючымі праектамі ў новых жылых дамах прадугледжвалася значнае памяншэнне жылой і дадатковай плошчы кватэры, зпіжэіше вышыні памяшканняў, плапаваыне прахадных пакояў, а таксама сумяшчальнага санітарнага вузла і г. д. Гэта дазволіла стварыць аптымальныя для свайго часу эканамічныя тыпы кватэр для пасямейнага засялення. У сваю чаргу архітэктары жылых дамоў у новых праектах цалкам падпарадкоўваліся планіровачнай структуры і тэхналогіі вырабу канструкцыйных элементаў. У выніку паўсюдна сталі ўзводзіцца прамавугольнай канфігурацыі ў плане будынкі, фасады якіх будаваліся па механічным паўтарэнні стандартных элементаў. Гэта прывяло да манатоннасці і бязлікасці знешняга аблічча не толькі асобных будынкаў, але і цэлых раёнаў масавай забудовы. Канструкцыйная схема жылых дамоў засноўвалася на падоўжных нясучых сценах пры зборных жалезабетоняых перакрыццях, лесвічных маршах; пяціпавярховыя дамы атрымалі празмерна спрошчанае аблічча з плоскаснымі рашэннямі фасадаў. Замест тьіпкоўкі выкарыстоўваліся керамічныя блокі або сілікатная цэгла. У гэтыя ж гады пачьінае развівацца буйнапанельнае домабудаванпе. Так, у 1956—1957 гг. у Мінску ўзводзяцца два першыя чатырохпавярховыя жылыя дамы. У далейшым, як і ў іншых рэгіёнах краіны, у Беларусі шырокае распаўсюджанне атрымлівае буйнапанельнае жылое будаўніцтва. У другой палове 50-х гадоў вялікія змены адбываюцца і ў галіне праектавання грамадскіх будынкаў. На першым этапе (1955—1958 гг.) пераглядаюцца раней прынятыя праекты, а ад узвядзення найболып буйных збудаванняў адмовіліся наогул. У выніку многія будынкі, пабудаваныя ў гэты час, атрымалі малавыразнае, спрошчанае архітэктурнае аблічча. Прыкладам можа служыць будынак Музея Вялікай Айчыннай вайны на Цэнтральнай (цяпер Кастрычніцкая) плошчы ў Міпску. Першапачаткова будаўніцтва гэтага аб’екта ажыццяўлялася па праекце архітэктара Г. Заборскага (1952— 1954 гг.) і прызначалася для размяіпчэння ў адным крыле Краязнаўчага музея, а ў другім — Белдзяржфілармоніі. Аднак калі былі завершаны агульнабудаўнічыя работы першай чаргі — музейнага комплексу, быў цалкам перагледжаны праект афармлення фасадаў (архіт. Г. Бенядзіктаў). У выніку на галоўнай плошчы сталіцы рэспублікі з’явілася незавершанае па кампазіцыі збудаванне з малавыразным абліччам. Да такіх збудаванняў можна аднесці гасцініцу «Мінск» (архіт. Г. Баданаў), Цэнтральны тэлеграф (архіт. У. Кароль, А. Духан) у Мінску, абласны тэатр у Віцебску (архіт. А. Максімаў, Т. Рыскіпа) і іпш. Побач з устараненнем так званых празмернасцей, павелічэннем фондаў грамадскіх збудаванняў на гэтым этапе адмаўляюцца ад будаўніцтва па індывідуальных праектах масавых тыпаў будынкаў. Так, паўсюдна пераходзяць да будаўніцтва школ, дзіцячых дашкольных устаноў, бальніц, паліклінік, кінатэатраў і іншых культасветустаноў выкліочна па тыпавых праектах. 3 сярэдзіны 50-х гадоў настаў новы, сучасны перыяд развіцця архітэктуры ў рэспубліцы, які адрозніваецца якасна і колькасна ад папярэдніх. Першыя пяць гадоў (1955— 1960), калі стваралася матэрыяльна- тэхнічная база будаўніцтва і архітэктурная творчасць прыстасоўвалася да жорсткіх умоў індустрыялізацыі, сталі быццам бы пераходным этапам. У гэты час адпрацоўваліся архітэктурна-планіровачныя і канструкцыйныя рашэнні масавых тыпаў жылых і грамадскіх будынкаў, ажыццяўляўся пераход да новых прынцыпаў арганізацыі сялібных тэрыторый у форме ўзбуйненых кварталаў і мікрараёнаў. Адначасова архітэктура пазбаўлялася традыцыйных кампазіцыйных прыёмаў і класічнага дэкору. Пачынаюць пераважаць прымітыўныя геаметрычныя формы, якія адпавядаюць патрабаванням серыйнай вытворчасці капструкцыйных элементаў і дэталей. ЖЫВАПІС У першыя пасляваенныя гады мастакі знаходзіліся пад яркім уражаннем гераічных падзей Вялікай Айчыннай вайны і партызанскага руху. Творы, выкапаныя на гэту тэму, з’явіліся найболып значнымі па глыбіні зместу і завершанасці формы. Жыццё і праца савецкіх людзей заставаліся на другім плане. Але з кожным годам да яе ўзрастала цікавасць, і ў другой пасляваеннай пяцігодцы жанравы жывапіс займае ўжо вядучае месца ў галіне тэматычнай карціны. Мастакі чэрпалі натхненне з самога жыцця. Аднак галоўныя, грамадска важныя тэмы не заўсёды ўвасабляліся ў адпаведнай мастацкай форме. Вялікую шкоду развіццю тэматычнай карціны прынесла «тэорыя бесканфліктнасці», заганны характар якой быў усебакова раскрыты ў рэдакцыйным артыкуле газеты «Правда» ад 7 красавіка 1952 г. Барацьба з перажыткамі капіталізму ў свядомасці людзей, з абыякавасцю і коснасцю, з антыграмадскімі тэндэнцыямі, руцінёрствам і кар’ерызмам павінна скла'даць адну з галоўных калізій, адну з асноў драматычных канфліктаў мастацкіх твораў. Аднак гэтыя драматычныя капфлікты, жыццёвыя калізіі ў большасці твораў звяліся да дробнага анекдота, «сямейнай драмы». Пераадоленне цяжкасцей, супярэчнасцей росту ўвасаблялася павярхоўна і часам вульгарна. Крытычная плынь, якая ўпершыню з’явілася ў беларускім выяўленчым мастацтве, не ахоплівала сутнасці жыццёвых супярэчнасцей. Некаторы налёт параднасці і трафарэтнасці мастацкіх рашэнняў прынёс у пасляваешіае выяўленчае мастацтва культ асобы. Многія гістарычныя творы гэтага перыяду звязваліся з імем і дзеішасцю I. В. Сталіна. Яны ўнеслі мала новага ў асвятленне рэвалюцыйнага мінулага народа, не ўзбагацілі ідэйна-мастацкую вартасць тэматычнай карціны. Большасць твораў гістарычнага жанру не вызначалася наватарствам рашэнпяў, павізной пластыкі і мастацкай формы. Але гэтыя нездаровыя з’явы не маглі паслабіць або прыпыніць развіццё беларускага тэматычнага жывапісу. У барацьбе з перажыткамі фармалізму і натуралізму, з безыдэйнасцю, стандартнасцю мастацкіх рашэнняў і павярхоўным адлюстраваннем жыццёвых з’яў удасканальвалася майстэрства прадстаўнікоў гэтага жанру. Праблема майстэрства разумелася глыбей, па-новаму. У першыя пасляваенныя гады дыскуціравалася паняцце «закончанасці» твора як яго тэхнічнай завершанасці, і таму на практыцы вырашаліся пытанні прафесійнага, акадэмічнага пісьма. Патрэбны былі свежасць «жывапіснага стылю», тэхнічная дасканаласць, якая выключала б манернічанне і паспешлівасць, тэхнічную вастрыню саму па сабе, што перашкаджала глыбокаму пранікненню ў сутнасць жыццёвых падзей сучаснасці. У гэтых непасрэдных, непрадузятых, даверліва-простых адносінах Жывапісца да навакольнага Жыцця нараджалася мастацкая праўда аб сваім часе, арыгінальнасць, свежасць форм. Паняцце «свежасць форм» жывапісу не выходзіла за межы патрабаванняў, якія прад’яўляюцца да класічнага рэалізму. Аб’ёмна-прасторавая трактоўка форм, у якой святлоценявыя і колеравыя характарыстыкі вызначалі матэрыяльную сутнасць адлюстраванай рэальнасці, заставаліся абавязковай стылістычнай прыкметай сучаснага творчага метаду. Наўмысныя адступленні ад рэальных форм матэрыяльнага асяроддзя разглядаліся мастацкай крытыкай як няведанне, няўменне, рамесніцкі паказ жыцця. I гэтым несвядома, аўтаматычна сцвярджаліся тэндэнцыі бы тавізму і натуралізму. Умоўнасць, асацыятыўнасць, сімволіка, усё, што адводзіла гледача ўбок ад непасрэдна адлюстраванага, выключалася са станковага жывапісу, таму што не ўзбагачала духоўную сілу, выразнасць зместу і прастату тэматычных палотнаў. У 50-я гады глыбокае і сур’ёзнае майстэрства разумелася як сукупнасць усіх момантаў у стварэнні мастацкага вобраза: ідэйнай накіраванасці, жыццёвай псіхалагічнай паўнаты і багацця сродкаў выяўлення. Мастацкая каштоўнасць твора пачала вымярацца тым, наколькі ён узбагачае савецкага чалавека духоўна і эстэтычна. Практычнае ўвасабленне гэтых патрабаванняў паскорылася папаўненнем складу жывапісцаў таленавітай моладдзю, якая скончыла вышэйшыя мастацкія навучальныя ўстановы Масквы і Ленінграда, а таксама мастацкае вучылішча ў Віцебску, і спрыяльна адбілася на якасным росце тэматычнага жывапісу. Новае папаўненне ўнесла свежы струмепь у развіццё жанру, узбагаціла яго разнастайнасцю творчых падыходаў. Беларуская станковая карціна атрымала прызнанне свайго велізарнага грамадска-пераўтваральнага значэішя ў сучасным жыцці. Асноўнай праблемай удасканальвання тэматычнай творчасці беларускіх жывапісцаў выстаўляецца ўзмацненне пазнавальна-выхаваўчай ролі сюжэтпай карціны, актывізацыя дзейсных сродкаў, заключаных у межах магчымасцей гэтага жанру, што не пакідала месца для абыякавасці, раўнадушнага ўспрымання мастацтва. Стварэнне тэматычных палотнаў, сапраўды сучасных па свайму гучанню, як ніколі, стала актуальным. Гэту актуальнасць мастакі рэспублікі бачылі перш за ўсё ў стварэнні гераічпага вобраза савецкага чалавека. Матэрыял для фарміравання новага маральнага аблічча сучасніка, яго эстэтычнага ідэалу мастакі знаходзілі ў шырокай распрацоўцы тэмы Вялікай Айчыннай вайны і партызанскага руху на Беларусі.