КНІГІ ОНЛАЙН
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 1: Ад старажытных часоў да другой паловы XVI ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 2: Другая палова XVI—канец XVIII ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 3: Канец XVIII — пач. XX ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 4: 1917—1941 гг.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 6: 1960-я — сярэдзіна 1980-х гг.
Эпічнае гучанне набывае «барэльефная» кампазіцыя «Партызанскія паходы» (1958) П. Крохалева. Яркі, з максімальным выяўленнем дэкаратыўнага пачатку жывапіс моцпа выяўляе аптымізм людзей, якія выбраліся са знясільваючага акружэння. Адлюстраванне гераічнай рэчаіснасці патрабавала ад жывапісцаў настойлівых пошукаў сродкаў мастацкай выразнасці. Патрыятычны запал, псіхалагічная напоўненасць вобразаў, эмацыянальная выразнасць структуры жывапісных палотнаў характары-, зуюць новы этап у развіцці рэалізму гэтага перыяду. У 50-я гады гістарычны ж а н р як бы зліваўся ў адзіны акорд з тэматыкай Вялікай Айчыннай вайны і партызанскага руху. Творчае асэнсаванне гістарычных па- дзей, сацыяльна важных для сучаснага жыцця, патрабавала ад мастакоў глыбокага разумення іх гістарычнай значнасці і сутнасці. Выразнасць партрэтпай характарыстыкі галоўнага героя гістарычнай карціны, у большасці сваёй канкрэтнай асобы — правадыроў рэвалюцыі, дзеячаў Камуністычнай партыі і нацыянальнай культуры,— была неабходнай умовай абагулыіена-вобразнага вырашэння тэмы, галоўнай меркай у вызначэнні мастацкіх вартасцей твора. Гэта праблема не была дастаткова поўна распрацавана ў мастацтвазнаўстве. Авалодваючы сістэмай выяўленчых сродкаў, мастакі не задумваліся над тым, што бляск рэалістычнага адлюстравання, якое нічога не выяўляе,— гэта не рэалізм, не творчасць, не мастацтва. Змепіваліся разумеяні выразнасці з пераканаўчасцю верагоднага паказу. Гістарычны матэрыял, значны для сучаснасці, несумпенна, патрабаваў сістэмнага адлюстравання ў дакладнай кампазіцыйнай структуры карціны. Правілыіа аргапізаваць і расставіць супрацьлеглыя сілы, знайсці адпаведныя маштабы і характарыстыкі — гэта першае патрабаванне ў рэалізацыі мастацкай задумы. Адсюль вынікала фальшывае разуменне майстэрства. Мастакі накіроўвалі творчыя намаганні на знешнюю закончанасць, якая часам пачала выступаць «жывапісным» пратаколам. Гэта пасіўная пратакольнасць, дэманстрацыя ілюзорнага адлюстравання з’явіліся вынікам нарастання дэкларатыўнай параднасці ў атмасферы панавання культу асобы. У гэтым працэсе сапраўднае майстэрства падмянялася добрапрыстойнай завершанасцю формы, унутрапая паўната характару — ілюзорнасцю тэхнічнага павыку. Прыкладам такога аднабаковага разумення праблемы майстэрства можа служыць партрэтная кампазіцыя «Дабралюбаў і Чарнышэўскі ў рэдакцыі «Современннка» (1950) А. Гугеля. У паказе ідэйных правадыроў і натхняльнікаў рэвалюцыйнадэмакратычнага руху 1860-х гадоў, ва ўсёй пластычнай распрацоўцы кампазіцыі не адчуваецца вялікай задумы, грамадскай мэты, дзеля якой мастак звярнуўся да ўзнаўлення вобразаў вялікіх мысліцеляў-рэвалюцыянераў. Разуменне ўнутранага сэнсу гістарычных падзей, ролі асобы ў гісторыі і яе духоўнага багацця, выразнавобразнае ўвасабленне іх у архітэктоніцы твора — адна са складаных задач творчасці гістарычнага жывапісца. Яе вырашэнне не было дастаткова паспяховым у першай палове 50-х гадоў. Намаганні гістарычных жывапісцаў у гэты перыяд прынялі крыху памылковы напрамак, які адводзіў іх ад сацыяльных задач творчасці. Адчужанасць, рытарычнае сцверджанне памылковай ідэі, эмацыянальную пустату, рамесніцкі штамп мы бачым у велізарным палатне «Слава вялікаму Сталіну» (1950) I. Давідовіча і Я. Ціхановіча. Таленавітыя жывапісцы з аптычнай ілюзорнасцю і закончанасцю стварылі шматфігурную кампазіцыю, на якой паказаны парад фізкультурнікаў Беларусі на Краснай плошчы ў Маскве. Карціна ўяўляе сабой узор параднага жывапісу, унутранай безаблічнасці і стандартнасці вобразаў савецкай моладзі. Няпэўнасць адносін мастака да гістарычнай падзеі робіць твор нібы і непатрэбным. Так, Я. Ціхановіч у гістарычнай кампазіцыі «Падзел зямлі» (1959) паказаў сутыкненне сялянскіх груп пры падзеле зямлі ў першыя гады Савецкай улады, не вы- явіўшы сувязі гэтых падзей з сучаснасцю. Завершанасць формы ў творы А. Шыбнёва «Ёсць такая партыя!» (1954) сведчыць аб імкненні мастака рэалізаваць усе свае творчыя патэнцыі на ўзнаўленне этапнага моманту ў гісторыі барацьбы нашай партыі за перамогу сацыялістычнай рэвалюцыі. Карціна вылучаецца высокім майстэрствам выканання. Выразна чытаецца сэнс падзей, якія адлюстраваны праз крыху прамалінейную характарыстыку адмоўных персанажаў. Тут найбольш поўна ў параўнанні з папярэднімі работамі акрэслілася творчая індывідуальнасць жывапісца з яго сістэмай адлюстравання і прынцыпам мастацкай выразнасці, у якой аб’ектывізм у трактоўцы жыццёвага матэрыялу стаў вызначальнай рысай. Пазней у творчасці А. Шыбнёва відаць імкненне прыўзняць значнасць гістарычнай падзеі дэкаратыўнай ёмістасцю коле- ру. У шматфігурнай кампазіцыі «Першы Усебеларускі з’езд Саветаў» (1958) гэта імкненне відавочнае. У распрацоўцы знамянальнай тэмы мастак ішоў не ад верагоднасці ўмоў работы з’езда, на якім Я. М. Свярдлоў абвясціў урадавае рашэнне аб зацвярджэнні беларускай дзяржаўнасці пад бурнае адабрэнне пасланцоў беларускага народа, а ад паказу ўсеагульнай урачыстасці гістарычнага моманту, унутранага стану людзей. Таму не беднасць асвятлешія газавымі лямпамі, пры якіх праходзіла работа з’езда, а яркае святло, плямы чырвонага кумача ўзмацнялі гучанне шэрых тонаў шынялёў і інтэр’ера, вызначылі характар каларыту. Знойдзеная рытмічная арганізаванасць самога кампазіцыйнага ладу падкрэслівала ўрачыстасць моманту, 37. Я. Ціхановіч. Падзел зямлі. 1959. ДММ БССР 38. А. Шыбнёў. Ёсць такая партыя! Фрагмент. 1958. ДММ БССР выразнасць асноўнай задумы аўтара, арыгінальнасць структурнага вырашэння. Неабходна адзначыць, што ў гэты перыяд мастакі не заўсёды правільна былі арыентаваны на пошукі гістарычнага сюжэта, які часта вызначаўся кан’юнктурнымі меркавашіямі, a барацьба за высокую ідэйнасць падмянялася значнасцю самой тэмы або гістарычнай падзеі. На выбар і трактоўку этапных момантаў гісторыі адмоўны ўплыў аказаў культ асобы I. В. Сталіна. У велізарных палотнах мастакі паслаблялі сваю ўвагу да жыцця народа, паказваючы яго безаблічным акружэннем гістарычнай асобы. Болып прыкметна ўздзеянне культу асобы ў вялікіх палотнах К. Зайцава «Да адраджэння» (1952), «Пісьмо У. I. Леніна» (1952), а так- сама В. Цвіркі і С. Лі. Да «культавай тэматыкі» можна аднесці і шматфігурную кампазіцыю Н. Воранава «Па даручэнню ленінскага ЦК РКП(б). Мінск. 1919 г.» (1953). Невыразнасць галоўнай думкі прывяла да павярхоўнага вызначэння ідэйнай функцыі кожнага персанажа карціны. У творы адлюстравана толькі агульная цікаўнасць масы салдат і чыгуначнікаў, выкліканая прыездам I. В. Сталіна. Да яго мастак паварочвае ўвесь народ, паказваючы гледачу спіны. Народная маса з’явілася для мастака толькі матэрыялам для стварэння кампазіцыйнай схемы. Лёс народа, яго гераічнае жыццё ў цяжкіх умовах ваеннай разрухі, рэвалюцыйны запал, які ўзвышае асобу да пафасу рамантычнай героікі, засталіся за межамі творчых намаганняў мастака. Гістарычнае палатно Н. Воранава «Раніца ў Кастрычніку. Мінск. 1917 год» (1957) з’яўляецца адным з лепшых яго жывапісных палотнаў, створаных у канцы дзесяцігоддзя. Жамчужна-перламутравы каларыт карціны непаўторны. Мастак бярэ канкрэтнае месца дзеяння — адзін са старажытных раёнаў Мінска, на якім размяшчае вакол вогнішча рабочы патруль. У перадсвітальнай імгле насцярожана выступаюць лёгкім сілуэтам скучаная забудова старой Нямігі, вежы цэркваў на ўзвышанай Саборнай плошчы. Мокрая панель маставой, цішыня Ніжняга горада, знікаючы ў тумане небасхіл, людская маса ля вогпішча выступаюць маляўнічым цэлым, злітым у адзіны каларыстычны вобраз. На жаль, аблічча Мінска 1917 г. пазбаўлена гістарычнай верагоднасці, выбар раёна, які не меў стратэгічнага значэння для рэвалюцыйнага 39. Д. Парахня. Ленінская «Іскра» ў народзе. 1958 моманту, не «працуе» на ідэю твора. Сюжэтнае дзеянне, трактаванае ў плане выпадковай размовы салдат ля вогнішча, не выяўляе суровай папружанай атмасферы гістарычных дзён Кастрычніка на Беларусі. Лірыка-патэтычная трактоўка пейзажу і бытавы характар сюжэтнага дзеяння разбураюць ідэйна-эмацыянальную цэласнасць гэтага цудоўнага па маляўнічых якасцях палатна. «Жывапіснае» бачанне акалічнасцей таго, што адбываецца, часта выступае вызначальным момантам у фарміраванні ідэйнага зместу гістарычнай карціны. Пад уражаннем прыгажосці наваколля возера Нарач і легенд гэтага краю В. Цвірка ў 1957 г. стварае шматфігурную кампазіцыю «Паўстанне рыбакоў на возеры Нарач», якая апавядае пра барацьбу сялян Заходняй Беларусі супраць панавання польскіх магнатаў на іх зямлі. Карціна ўражвае магутным дэкаратыўна-жывапісным гучаннем. Загарэлыя твары і спіны рыбакоў, іх маляўніча-прыгожае адзенне, празрыстасць белых ветразяў, якія бачны ў блакітнай прасторы, сеткі, лодкі, пясчаны бераг і ціхая затока возера — усё гэта пад прамянямі сонца аб’яднана ў цэласны колеравы сплаў і пададзена са шчырым захапленнем як непасрэдна ўспрыняты кавалак рэальнага жыцця. Велізарная маса паўстаўшых рыбакоў, якая на парусных лодках магутным клінам урэзалася ў затоку прычала, здаецца на роўнядзі возера адзінай ударнай сілай у барацьбе за свае правы. Мастак запаўняе імі ўсё палатно карціны, пакідаючы нязначнае месца жандарам, якія прыехалі ўстанавіць парадак. Весялосць сонечнага святла, святочнасць і маляўнічая «прыгажосць» палатна хутчэй падыходзіць для паказу кірмашовых гульняў і менш за ўсё жыцця рыбакоў, якія паўсталі супраць прыгнёту панскай Польшчы. Гучнасць каларыту ўласціва і палатну «М. В. Фрунзе ў штабе Заход- 40. А. Гугель. У. I. Ленін сярод параненых чырвонаармейцаў. 1967 41. Н. Воранаў. Беларусь. За ўладу Саветаў. 1960. ДММ БССР йяга фронту» (1957) В. Савіцкага. Аднак тут колеравая арганізацыя кампазіцыі «працуе» на змест. Напружаная атмасфера грамадзянскай вайны перададзена мастаком усхваляваным рухам салдат, якія прыбываюць з весткамі з фронту. У гэтай бурнай рухавасці мас засяроджанасць і спакой Фрунзе, яго ўнутраная сіла і воля з’яўляюцца прыцягальным цэнтрам. В. Савіцкі не вылучае яго фігуру колерам або спецыфічным кампазіцыйным прыёмам. Ён змяшчае палкаводца ў гушчыні салдацкай масы, якая ўважліва слухае данясенне з фронту, і вылучае яго, насць гэтага свабодна напісанага палатна. Маляўнічая выразнасць уласціва таксама твору «Кастусь Каліноўскі» (1958) Р. Кудрэвіч і А. Гугеля, якія часта выступаюць у творчай садружнасці. За аснову сюжэтнага апавядання ўзяты момант выступленнг К. Каліноўскага перад народам з заклікам да ўзброенай барацьбы з царызмам.