КНІГІ ОНЛАЙН
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 1: Ад старажытных часоў да другой паловы XVI ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 2: Другая палова XVI—канец XVIII ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 3: Канец XVIII — пач. XX ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 4: 1917—1941 гг.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 6: 1960-я — сярэдзіна 1980-х гг.
Пазней, калі юбілейная выстаўка была перанесена ў сталіцу вызваленай Беларусі, япа папоўнілася работамі мастакоў, якія знаходзіліся на акупіраванай тэрыторыі,— М. Дучыца («Лес у Сляпянцы», «Эцюд»), М. Даўгялы («Лагойск», «Пейзаж»), Б. Звінагродскага («Куток парка»), А. Шыбнёва («Над Свіслаччу», «Плошча Свабоды»), Я. Ціхаповіча («Эцюд») і ііпп. Большасць з названых работ — беглыя замалёўкі, эцюды, і толькі нямногія вылучаліся закончанасцю жывапіснага вобраза. Сярод іх пейзажы В. Бялыніцкага-Бірулі, напоўненыя вялікім пачуццём Радзімы, якія неслі ў сабе той неабходны зарад бадзёрасці і аптымізму, які быў так неабходны савецкім людзям. Сіла і дзейснасць пейзажаў Бялыніцкага-Бірулі, як нам здаецца, заключаецца ў своеасаблівым бачанні мастаком роднай прыроды. «У аснове таленту пейзажыста заўсёды ляжыць шчырая любоў да прыроды,— тлумачыў сам мастак сутнасць творчасці пейзажыста.— Зразумець, адчуць прыроду, падслухаць яе размову не ўсім дадзена... Прырода абуджае ў чалавеку розныя па свайму характару пачуцці і перажыванні. Розныя станы ў жыцці яе па-рознаму адклікаюцца ў душы» L Гэтыя словы поўнасцю характарызуюць творчае крэда В. Бялыніцкага-Бірулі, якое ён нязменна праводзіў у жыццё. У ваенныя гады жывапісец асабліва ўважліва прыслухоўваўся да голасу прыроды, да голасу вызваленай ад ворага зямлі. У яго душы нараджалася радаснае пачуццё, якое вылівалася ў цудоўныя пейзажы. Паэтычныя, дакладныя назвы, якія даваў жывапісец сваім творам, з вычарпальнай паўнатой характарызавалі ідэю твора — яго пачуццё ад выгляду вольнай родпай зямлі. «Вясной павеяла»... 3-пад расталага месцамі спегу нясмела прабіваецца маладая зеляніна. Тоненькія пругкія бярозкі ціха шумяць, раскачваючыся пад парывамі халодпага, веспавога ветру. Па небе бягуць рэдкія кучавыя воблакі, ствараючы ля гарызонта суцэльную белую заслону. Прырода абуджаецца да жыцця... Аб пейзажах В. Бялыніцкага-Бірулі гаварылася і пісалася шмат, і цяжка што-небудзь дабавіць да той * Бялыннцкнй-Бнруля В. Нз запясок художннка // Мастера советского нскусства о пейзаже. М., 1983. С. 35. высокай ацэнкі, якую далі гэтым работам мастацтвазпаўцы і мастакі. Неабходна падкрэсліць, што пейзажы, створаныя жывапісцам у перыяд вайны, носяць асаблівы эмацыянальна-выразны характар, таму што напісаны ў перыяд найвышэйшага напружанпя духоўпых і маральных сіл народа. Мпогія пейзажы беларускіх мастакоў, створапыя ў ваепны час, страчаны. У каталогах выставак захаваліся толькі чорна-белыя здымкі, па якіх цяжка меркаваць аб колеравай пабудове карцін. Але і гэтыя скупыя матэрыялы даюць магчымасць уявіць характар ваеппага пейзажа. Тыповы ў дадзепым выпадку пейзаж У. Кудрэвіча «Коксахім. Кемерава», напісаны ў Кузбасе... Высока да неба ўзняліся гіганцкія трубы мартэнаўскіх печаў. Паветра напоена металічным гулам. Быццам вялізпыя яшчары, снуюць паміж заводскіх пабудоў ваганеткі, напоўненыя каменным вугалем. Ва ўсім угадваецца суровы поступ вайпы. Калі параўноўваеш даваешіыя пейзажы У. Кудрэвіча з іх ціхім, мірным шапаценнем каласоў па калгасных палях і спакойным, велічным гулам зялёпых беларускіх дубраў з карцінамі, створанымі ў гады вайны, няцяжка заўважыць, як непазнавальна змянілася творчасць мастака. Спакойны, крыху рацыяналістычпы падыход да адлюстраванпя прыроды саступіў месца актыўнаму мастацкаму пазнанню і сцвярджэнню. Суровасць ваенпага часу добра перададзена і ў гуашы Л. Лейтмана «Зіма» (1942), і ў аднайменнай акварэлі Б. Малкіпа (1944). Кампазіцыйны матыў у гэтых творах аднолькавы: занесеная снегам ускраіна невялікага тылавога горада. На вуліцах ціха і пустынна. Усё жывое як быццам вымерла. Толькі дзе-нідзе з-пад снегу тырчаць рэшткі разабраных на дровы платоў ды з адзінокіх труб сі- ратліва віецца дымок. Падобпыя матывы былі тыповымі. Падсумоўваючы сказанае аб творчасці беларускіх жывапісцаў у гады вайпы, трэба адзначыць, што, нягледзячы на вялікія цяжкасці, япы ў меру сваіх сіл і магчымасцей працягвалі працаваць, ствараючы повыя творы, прысвечапыя суровым і гераічным дпям. Мпогія жывапісныя палотпы адзпачапы высокім грамадзяпскім пафасам, імкпеннем унесці рэальны ўклад у справу перамогі пад ворагам. У гэтыя гады фарміраваліся пе толькі мпогія творчыя індывідуальнасці, але і тыя агулыіыя рысы мастацтва, якія сталі пераважнымі ў пасляваенным жывапісе. * * * У гады вайны падзвычай актывізавалася грамадская роля тэатра. Мастакі-дэкаратары ў рабоце пад афармленнем спектакляў на гераічпую тэматыку імкнуліся перш за ўсё ўзбагаціпь відовішчныя яго формы, каб пайболыл яскрава паказаць героіку барацьбы савецкіх людзей супраць пямецка-фашысцкіх захоппікаў. суровую праўду ваеннага часу, зрабіць больш дзейснымі зрокавыя вобразы спектакля: зруйнавапыя гарады і палаючыя вёскі, ваенпыя літабы і франтавыя акопы, векавыя лясы і партызапскія зямлянкі, абпаленыя вайной дрэвы і турэмныя сутарэнні. I ў кожпым вобразе вялікі боль за сваю Радзіму, глыбокая пянавісць да ворага, вера ў сілу свайго парода. У дэкарацыях да новага спектакля «Хлопец з нашага горада» К. Сіманава, якім разам з «Партызапамі» К. Крапівы адкрыў свой першы ваелпы сезоп БДТ-1 у Томску, I. Ушакоў стварыў светлы, сопечпы пастрой для паказу моладзі, выхаванай сацыялістычным ладам, здольнай на гераічпыя ўчынкі. Надзвычай выразна быў вырашаны бой на Халхін-Го- ле, які ўспрымаўся гледачом як падзея Вялікай Айчыннай вайны. У афармленні спектакля «Фронт» А. Карнейчука, які быў ажыццёўлены да 25-годдзя Вялікага Кастрычніка, I. Ушакоў з асаблівай дакладнасцю імкнуўся стварыць такую атмасферу і такое асяроддзе, каб найболып поўна раскрыць характар герояў. Гэта добра відаць у рашэнні кабінета Івана Горлава і паходнага штаба Вогнева. У першым кідаецца ў вочы парадная ўрачыстасць, дыхтоўнасць абсталявання. Цэнтр пакоя займаў пісьмовы стол з масіўным бронзавым чарнільным прыборам з коннай скульптурай і старадаўнімі гарматамі. Побач з уваходнымі дзвярмі віселі генеральскі шынель і шапка гаспадара кабінета. На сцяне велізарная карта. Праз замёрзлае вялікае акно лілося дзённае святло. Ва ўсім парадак і спакой, што вельмі стасавалася да характару Івана Горлава. Зусім іншае ўражанне пакідаў паходны штаб Вогнева. Гэта невялікая кватэра пры школе. Тут зусім нядаўна гаспадарылі гітлераўцы, аб чым сведчаць і разбітае акно, і шматкі фіранак, і напаўрасчыненыя дзверцы шафы. Глядач адразу ж адчуваў атмасферу франтавой абстаноўкі. Пра тое, што тут размясціўся штаб камандарма, гаварыла вялікая карта. Неабсталяванасць пакоя не бянтэжыць гаспадара. Ды ён і не збіраецца тут доўга затрымлівацца. А для аператыўнай работы гэтага певялікага пакоя было дастаткова. Прыём кантрасту, выкарыстаны ў афармленні, добра падрыхтоўваў гледача да ўспрыняцця характараў галоўных дзеючых асоб спектакля — Горлава і Вогнева. Глыбокай праўды дасягнуў I. Ушакоў у паказе франтавой абстаноўкі. Заснежанае поле, прарэзанае ламанымі траншэямі, падбітая гармата, нахілены тэлеграфны слуп з абарванымі правадамі, адбітыя вершаліны дрэў на фоне нізкага неба гаварылі аб напружапасці падзей. «Дэкарацыі дапамагалі стварыць патрэбны настрой карціне, што папярэднічала гераічнай барацьбе артылерыстаў Сяргея Горлава, якія кідаліся з мінамі пад нямецкія танкі» 2. Размову аб цяжкіх ваенных гадах мастак I. Ушакоў працягвае ў спектаклях «Палешукі» Я. Рамановіча і «Заложнікі» А. Маўзона. Калі ў афармленні першага, выкарыстоўваючы кантраст, мастак паказвае хараство сонечных бярозавых узлескаў, спакойных палескіх рэк, густой зеляніны вербаў, што схіліліся над воднай гладдзю, падкрэслівае трагедыю гібелі гэтага хараства, калі ў яго ўрываецца вайна, то ў другім няма паступовай падрыхтоўкі гледача да жахаў вайны. Трывожнаспь атмасферы адчуваецца ўжо з першай карціны. Хата, дзе жывуць дзеці Міная, змяняецца напружанай атмасферай партызанскага лесу, змрочная турэмная камера — краявідамі пакутлівай беларускай зямлі. Асноўная думка спектакля — помсціць фашыстам за здзекі і пакуты, за смерць дзяцей прагучала ў фінале, дзе мастак выкарыстаў жывапіснае пано. Велізарныя клубы чорнага дыму і палыхаючага агню закрывалі ўвесь партал. На першым плане жанчынамаці. Ва ўсёй яе постаці, выразе твару, парывістым руху рукі дэкаратар паказвае нянавісць да ворага і прызыў да барацьбы за вызваленне роднай зямлі ад чорнай навалы. Цікавыя знаходкі прадэманстраваў мастак 3. Сірвінт у афармлеяні спектакля «Рускія людзі» (1943) К. Сімапава ў БДТ-1. Спектакль трактаваўся як гераічная драма, у якой раскрывалася глыбокая вера савецкага чалавека ў сілу народа, вера ў перамогу. Гэту думку мастак праносіць праз увесь спектакль, выкарыстоўваючы суперзаслону «з тры- 2 Барыгаев Г. Нвап Мпхайловнч Ушаков. Мн„ 1959. С. 14. ма вінтовачнымі штыкамі, да якіх прымацаваны чырвоныя сцягі. Штыкі звернуты ў напрамку чорных клубоў дыму ад пажарышчаў. Гэты малюнак, з аднаго боку, выклікаў трывожны настрой за лёс Радзімы, а з другога — сімвалізаваў магутнасць і непераможнасць нашай арміі» 3. Суперзаслона стала лейтматывам усяго спектакля. I калі ў фінале на фоне штыкоў абвяшчаўся спіс закатаваных савецкіх людзей і клятва воінаў помсціць фашыстам, суперзаслона падкрэслівала і ўзмацняла жорсткаспь барацьбы супраць фашызму. Глыбокай праўды ў паказе атмасферы вайны дасягае А. Марыкс у афармленпі спектакляў БДТ-2, сярод якіх «Фронт» А. Карнейчука, «Нашэсце» Л. Лявонава, «Проба агнём» К. Крапівы (1943). I ў кожным мастак умее знайсці самае галоўнае, адчуць характар падзей, самі абставіны, у якіх дзейнічаюць героі спектакляў. Перад гледачом праходзілі шматлікія пакоі і турэмныя сутарэнні, партызанскія зямлянкі і могілкі нямецкіх карнікаў, франтавыя бліндажы і зраненыя вайной дрэвы. Скупьтмі сродкамі мастак дасягае вялікай выразнасці ў паказе суровай праЎды вайны. Рэалістычную яснасць, вобразную выразнасць, даходлівасць выяўленчых сродкаў прадэманстраваў мастак С. Нікалаеў у дэкарацыях да оперы «Алеся» Я. Цікоцкага (1944), якой адкрыў свой першы сезон у вызваленым Мінску Тэатр оперы і балета. Эскізы, падрыхта^аныя ў эвакуацыі, прыйшлося поўнасцю перапабіць. Мастак сам бачыў сляды фашысцкага разбою па беларускай зямлі: зруйнаваны горад, спаленыя вёскі, узарваныя масты, параненыя дрэвы. Вось чаму лейтматывам усяго спектакля С. Нікалаеў выбірае па-