КНІГІ ОНЛАЙН
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 1: Ад старажытных часоў да другой паловы XVI ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 2: Другая палова XVI—канец XVIII ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 3: Канец XVIII — пач. XX ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 4: 1917—1941 гг.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 6: 1960-я — сярэдзіна 1980-х гг.
8 Раздавім фашысцкую гадзіпу. № 124— 125. 9 Захоўваецца ў Музеі Айчыннай вайны ў Мінску. люнкаў паказапы Гебельс, які ноччў бяжыць па вуліцы Берліна ў адной бялізне. Над горадам кружацца савецкія самалёты. Задыхаючыся, Ге6рльс са слязамі на вачах гаворыць: «Вось не даюць мне спакою гэтыя бамбавозы: ляжапі спаць у сподпіках — споднікі мяпяць даводзіцца, ляжаш без іх — надзець не паспееш». Досыць часта тэкст падаваўся ў выглядзе дыялогу паміж сатырычнымі персанажамі і пеадухоўленымі прадметамі, якіх партызанск; я мастакі ўмоўна «ачалавечвалі». Прыкладам можа служыць карыкатура «Дакладпы адказ», што змешчана ў газеце «Пінскі партызан». На ёй — Гітлер, які размаўляе са сваім партрэтам: Гітлря (звяртаецца да свайго партрэта): Чырвоная Армія прапягвае наступаць, што нам будзе? — Партрэт (адказвае Гітлеру): Будзе тое, што мяне здымуць, а цябе павесяць. Невядомы партызанскі мастак стварыў яўна ўмоўную сітуацыю: партрэт гратэскава «ачалавечаны», надзелены ўменнем гаварыць. Тут умоўнасць — мастацкі прыём, з дапамогай якога выкрываецца адмоўA нае. Звяртае на сябе ўвагу ўменне партызанскіх мастакоў вылучыць тыновыя рысы ў сатырычным вобразе. У пабудове кампазіцыі і малюнку многіх карыкатур адчуваецца, што іх аўтары не мелі спепыяльнай мастацкай падрыхтоўкі. Заўважаюцца пэўныя анатамічныя недакладнасці, непераканаўчая перспектывя. няўпэўненасць ліній, іптрыхоў. Разям з тым характар сатырычнага вобраза часцей за ўсё акрэслены даволі выразяа. Дпукаваныя карыкатуры ўпараўнанні з выкананымі ад рукі мелі істотную перавагу. Клішэ давала магчымасць распаўсюджваць арыгінал v вялікай колькасці экземпляраў. Уласцівая мастацтву графікі масявасць у карыкатурах-гравюпах выяўлялася асабліва наглядна. Адначасо- ва з выявай на друкарскай форме вырэзваўся тэкст. Апошні даволі часта даваўся ў выглядзе вершаў, прыпевак. «Карыкатуры, якія малююць партызанскія мастакі,— пісаў невядомы аўтар,— распаўсюджваюцца не толькі ў атрадах, але пападаюць і ў вёскі, гарады Беларусі, часова акупіраваныя номцамі. Нярэдка гэтую карыкатуру, бясстрашна вывешаную ноччу, можна раніцай застаць на дзвярах камендатуры, ля паліцэйскага ўчастка, на варотах нямецкіх казарм, на лесвіцы афіцэрскага клуба, ці раптам карыкатуру знаходзіць у сваіх пакоях... камендант. Наогул спосабы распаўсюджвання партызапскіх карыкатур самыя разпастайныя, і сваёй мэты карыкатура дасягае» 10. He мепш вядомы франтавыя і партызапскія замалёўкі беларускіх 7. С. Раманаў. Кароткі прывал. 1944. ДММ БССР 10 Сав. Беларусь. 1944. 8 крас. мастакоў. Да іх тады шырока звярталіся не толькі графікі (G. Раманаў, М. Гуціеў, М. Гурло), але і жывапісцы (М. Тарасікаў, У. Сухаверхаў, С. Каткоў, Я. Зайцаў), скульптары (В. Козак, С. Селіхапаў). Аспоўнымі жапрамі такіх замалёвак былі партрэт або бытавыя сцэпы з жыцця воіпаў, партызап. Іх адметная рыса — дакумептальпасць, што падае ім характар ваепнай хронікі п. У лесе адбываліся нават выстаўкі мастакоў-партызан: замалёўкі прымацоўваліся да дрэў. У акупіравапай Беларусі існавалі партызапскія карцінныя галерэі. У цэлым беларуская графіка часоў Вялікай Айчыннай вайны — значная, яркая з’ява. Плакаты, карыкатуры і малюпкі беларускіх мастакоў паводле арыгіналыіасці, вастрыпі задумы і мастацкасці займаюць выдатнае месца ў тагачаспым савецкім мастацтве. СКУЛЫІТУРА Пасля графікі па паііулярнасці і сіле ўздзеяшія на баявы дух воіпаў у гады вайпы стаіць скульптурны партрэт. Створаныя беларускімі майстрамі разца партрэты герояў выкарыстоўваліся штабамі партызанскага руху ў прапагандысцкай рабоце. Узноўлепыя на старонках газет і часопісаў, яяы ўсялялі ўпэўнепасць у перамозе, клікалі да новых подзвігаў. Іменна скульптуры належыць гонар стварэшія «гераічнага партрэта» — галоўнага дасягнеппя мастацтва ваенных гадоў. Ва ўмовах масавага гераізму савецкіх людзей скульптурны партрэт стаў тым жанрам, у якім ярка і непасрэдпа ўвасобіліся вялікая жыццёвая канкрэтнасць і пераканаўчасць вобразаў герояў, тыя аспоўныя якасці партрэта, што забяспечылі яму поспех у вытлумачэнні гераічнай тэмы і прыцягнулі да сябе шырокую ўвагу грамадскасці. Рэалістычньтя прынцыпы, якія зацвердзіліся ў беларускім скулыітурпым партрэце ў другой палове 30-х гадоў, атрымалі ў гады вайны яшчэ болыпае развіццё. 3. Азгур назваў рэалізм ваенпых гадоў «рэалізмам паступальным, які дыктуе, выключаючы ўсякую магчымасць працаваць інакш» ,2. Ён быў аднолькава ўласцівы творам усіх беларускіх мастакоў, але з асаблівай выразнасцю і перакапаўчасцю праявіўся ў самога 3. Азгура, партрэтпая творчасць якога ў гады Вялікай Айчыннай вайны высунула яго на адпо з вядучых месц у ліку савецкіх скульптараў-партрэтыстаў. I хоць не ўсё, створанае Азгурам у гэты час, раўнацэнпае І3, лспшыя яго работы вылучаюцца пайбольш каштоўнымі якасцямі савецкага скульптурнага партрэта перыяду Вялікай Айчынпай ваііпы: выразпасцто і пепасрэднасцю ў адлюстраванні чалавека, пераканаўчасцю і верагодпасіпо індывідуальнай характарыстыкі аблічча чалавека. Ідэя «чыклічпасці», уласпівая творчасці 3. Азгура перыяду Вялікай Айчыннай вайпы, не 6wra повай для скульптара. Яшчэ ў 30-я гады ў яго праявілася цяга да «серыйнасці», г. зн. да адначасовай працы над пекалькімі партрэтамі, калі стваралася магчымасць аб’яднаць кола вобразаў адной галоўнай ідэяй, падначаліпь іх адзінай думцы. Серыю партрэтаў ваеннага часу трэба разглядаць не толькі як працяг пошукаў 11 Падрабязней пра гэта гл.: Ганчароў М. Мастацтва мужпасці і гсраізму. Мп., 1976; Шматаў В. Ф. Беларуская сатырычная графіка (1945—1970 гг.). Мн., 1971. 12 3 гутаркі 3. Азгура з аўтарам. 13 У гады Вялікаіі Айчыштай вайны 3. Азгур стварыў больтп як 40 партрэтаў Гррояў Савецкага Сатоза, генералаў, афіцэраў, партызан. агульных заканамернасцей вырашэння вобразаў, аб’яднаных у цыкл, але ўжо як пэўны творчы прынцып скулыітара, які шукае лагічна выразнай узаемасувязі паміж вобразамі. На першы погляд скульптар быццам і не ставіў задачу шырокага абагульнення вобразаў воінскага цыкла. Сэнс быў у іншым — бачна і канкрэтна перадаць індывідуальныя рысы кожнага героя, асаблівасці яго характару, строга канкрэтнае знешняе аблічча і абавязковае падабенства. У выніку разнастайнасць капкрэтных вобразаў герояў вылілася ў хвалюючы адзіны абагульнены вобраз савецкага чалавека ваенных гадоў. Іх аб’ядноўвае адна думка, што пастойліва падкрэсліваецца скульптарам,— агулыіанародны характар барацьбы савецкага народа супраць фашысцкіх захопнікаў. 3 гэтага пупкту гледжання ўмоўна можна падзяліць цыкл партрэтаў на некалькі груп, кожная з якіх мае свае асаблівасці — вызначаецца ці маштабам, ці характарам лепкі, стараппа прадуманым адборам дэталей, ці мерай вобразнага абагульнення. Але ёсць у іх і агулыіае, уласцівае ўсім партрэтам гэтага цыкла — натуральнасць пастаў, адсутнасць эфектных кампазіцыйпых прыёмаў, якія вызначаюць урачыста-парадпыя партрэты пасляваеішых гадоў. У адной з першых работ ваеннага цыкла — партрэце Героя Савецкага Саюза М. Ф. Гастэлы (1942) 3. Азгур шукае абагулыіяючыя сродкі вырашэння гераічнага партрэта, у аснове якога подзвіг і смерць героя. Імкненне скульптара да абстрактнай гераізацыі вобраза канкрэтнага чалавека знаходзіць лагічнае абгрунтаванне ў строгай кампазіцыі бюста, старапнай апрацоўцы яго паверхні, выбары пастамепта. Прысутпасць у партрэце выразнага «мемарыяльпага» пачатку можа быць зразумела як пасмяротнае праслаўленне подзвігу чалавека. Аднак гэты тып партрэта не атрымаў далейшага развіцця ў творчасці скульптара. Галерэю жывых герояў адкрывае партрэт Героя Савецкага Саюза В. В. Талаліхіна (1942). Створаны з натуры партрэт маладога лётчыка як бы ўзнаўляе суровую атмасферу ваенных будняў. Пілот, які вярнуўся з баявога вылету, перажывае перыпетыі прайшоўшага бою. Змарпелы твар поўны напружання, насцярожанай увагі. Галава з прымятымі ля скропяў і лба валасамі яшчэ захоўвае сляды баявога шлема. Крысы курткі расшпілепы і адкінуты ўбок як бы для кароткага адпачынку. Адчуванне натуралыіасці, прастаты і сціпласці, якія зыходзяць ад аблічча маладога аса, аднаго з грозных абаронцаў маскоўскага неба, адлюстраваны выразна, з той гранічнай верагоднасцю, якая можа быць дасягнута толькі ў натурным партрэце. Выяўленнем сціплай мужнасці, усвядомленай адвагі прасякнуты і партрэт двойчы Героя Савецкага Саюза A. I. Малодчага (1943). У шырока разгорнутых плячах, энергічным павароце галавы, у цвёрдых, мужных рысах твару ўгадваюцца атлетычпая сіла і яязломная воля байца, што падкрэслена суровымі складкамі губ і падбародка, адкрытым прамым позіркам, упартым завіхрэннем густых валасоў. Гранічную сабранасць і засяроджанасць крыху змякчае адвольна пакінуты на плечы шынель, які ўносіць у гладкую паверхню бюста некаторую разнастайнасць. У партрэтах воелачальнікаў — генералаў A. I. Радзімцава і A. I. Крывашэіна (абодва 1942 г.) скульптар імкнецца да кампазіцыйнай разнастайнасці, выкарыстання элементаў воіпскага рыштунку, але ўсё гэта мае другараднае значэнне ў характарыстыцы вобразаў. Галоўная турбота скульптара — аб дакладнай мадэліроўцы твару, выяўленні індывідуальных асаблівасцей партрэтаваных. Найбольш паслядоўным у пошуках сродкаў характарыстыкі вобразаў герояў 3. Азгур выглядае у групе партрэтаў беларускіх партызан. Побач з дакладнымі, глыбока індывідуальнымі характарыстыкамі скульптар дасягае ў іх вялікай псіхалагічнай ыапоўненасці. Іменна для гэтай групы партрэтаў характэрны смелыя пошукі ў кампазіцыйным плане, выкарыстанпе ў залежнасці ад задач характэрнай паставы, жэста. Скульптар дапускае некаторую вольнасць у адлюстраванні знешняга выгляду (расшпіленыя кажушкі, зборнае партызанскае абмундзіраванне і г. д.), абумоўленую жыццёва апраўданай спецыфічнасцю партызанскага быту. Вядома, знешняе аблічча партызана, пераканаўчасць якога часта дасягалася некалькімі вельмі характэрнымі элементамі амуніцыі, іншы раз мяжуе ў партрэтах Азгура з апісальнасцю (партрэт партызанкі Патоцкай, 1943), але болыпасці з іх уласціва вялікае пачуццё меры ў выкарыстанні знешшх дэталей, якія нешматслоўна і пераканаўча дапамагаюць раскрыць аспоўны змест вобразаў. Амаль адначасова Азгурам былі створаны найбольш значныя творы ваенных гадоў — партрэты беларускіх партызан М. Ф. Сільніцкага, М. П. Шмырова (бацькі Міная), снайпера Ф. А. Смалячкова. Лепшы з іх партрэт Героя Савецкага Саюза М. Ф. Сілыііцкага (1943). Вобраз воіна, дужага і смелага, пададзеяы шырока і пераканаўча, з гранічнай верагоднасцю канкрэтнага вобраза. Адчуванне спакою і ўсвядомленай мужнасці, якія зыходзяць ад усяго аблічча маладога партызапа, падкрэслепа ўстойлівай кампазіцыяй бюста, ураўнаважанай шырокім разваротам магутных плячэй. Мякка, але выразна мадэліраваная невялікая галава крыху павернута ўбок. Выкліканая гэтым рухам пругкая ігра мускулаў моцнай шыі паўтараецца ў пластычна дасканалых формах ма-