КНІГІ ОНЛАЙН
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 1: Ад старажытных часоў да другой паловы XVI ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 2: Другая палова XVI—канец XVIII ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 3: Канец XVIII — пач. XX ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 4: 1917—1941 гг.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 6: 1960-я — сярэдзіна 1980-х гг.
3 Гістопыя беларускага тэатра: У 3 т. Мн., ков. Мн., 1959. С. 14. лыхаючае неба і чорныя клубы дыму, якія падкрэслівалі трагедыю страшнай навалы, што пракацілася па ўсёй беларускай зямлі. Сялянская вуліца з палыхаючым сельсаветам, які рушыўся ад выбуху гарматы, змянялася ўзлескам каля чыгуначнага моста, партызанскі лес з векавымі дрэвамі — сялянскім падворкам, дзе гаспадараць фашысты. I ў кожнай карціне знойдзена самае галоўнае, што характарьгзавала падзеі, якія адбываліся зусім нядаўна тут, на беларускай зямлі. Упершыню мастаку не давялося працаваць над стварэннем эскізаў касцюмаў для хору — болыпасць з яго ўдзельнікаў былі партызанамі і на спектакль яны прыйшлі ў сваіх кажушках і ватоўках, у якіх хадзілі на баявыя заданні. Праўда жыцця станавілася праўдай мастацтва. Побач са спектаклямі на ваенную тэматыку тэатры часам звярталіся да класікі і лепшых твораў беларускіх аўтараў, што дапамагала пашыраць творчы дыяпазон мастакам-дэкаратарам. Над афармленнем спектакля «Позняе каханне» А. Астроўскага (1943) і «Паўлінка» Я. Купалы працаваў Б. Малкін. Асабліва ўдалыя дэкарацыі і касцюмы былі створаны для «Паўлінкі». Спектакль атрымаўся яркі, відовішчны, прасякнуты духам народнасці. I ў гэтым значная заслуга мастака, які ў аздабленні сялянскай хаты шырока выкарыстаў беларускую мастацкую архітэктурную разьбу, вышыўку, посцілкі, нацыянальныя касцюмы, прадметы народнага побыту. Пасля ваенных пейзажаў, стрыманых і суровых, разбурэнняў і папялішчаў у дэкарацыях да оперы «Кармэн» Ж. Бізэ (1945) С. Нікалаеў спрабуе зпайсці новыя сродкі выразнасці, каб увасобіць асляпляльную яркасць музычнай палітры кампазітара. Бляск і зіхаценне нацыянальных касцюмаў сонечнай Севільі арганічна дапасоўваліся да агульнай колеравай гамы спектакля. Мастак тут дасягае значнай дынамікі. Пачыпаючы з поршага акта, падзеі якога адбываюцца ўдзень, каларыт кожпага наступнага паступова ўзмацняецца, а своеасаблівае выкарыстаппе карункавых партальных заслон з цяжкімі кутасамі, іспанскімі ўзорамі ў выглядзе маптьтльі робіць афармлепне цэласпым, падкрэсліваючы трагічпуіо развязку падзей. Такім чыпам, дэкарацыйнае мастацтва ў гады Вялікай Айчыппай вайны развівалася ў русле савецкага мастацтва, узбагачаючы лепшыя традыцыі даваеішага перыяду. ГРАФІКА Як і заўсёды ў перыяды вялікіх сацыяльпых змен і зрухаў у жыцці грамадства, у гады Вялікай Айчынпай вайпы пайбольшае развіццё атрымалі публіцыстычпыя віды мастацтва. У гэты суровы час да іх звяртаюцца не толькі мастакі-графікі, але і жывапісцы, скульптары, дэкаратары, прадстаўнікі ўсіх відаў і жапраў выяўленчай твсрчасці. Плакаты і карыкатуры беларускіх мастакоў змяіпчаюцца па старонках цэнтральных, франтавых і армейскіх газет, у падпольным друку, агітацыйных лістоўках. У самым пачатку вайпы па ініцыятыве ЦК Кампартыі Беларусі пры штабе Цэнтральпага фронта, які зпаходзіўся ў Гомолі, пачало выходзіць сатырычпае выдапне (яго пазывагоць «плакат-газета», «часопіс») «Раздавім фашысцкую гадзіпу». Першымі мастакамі ў ім працавалі В. Букаты, А. Шаўчэпка і Б. ЗвінагродскВ У капцы жніўня 1941 г. работпікі рэдакцыі і мастакі пакінулі Гомель, да якога набліжаліся фашысты. Рухаючыся разам з войскамі, яны працавалі ў пепасрэдпай блізкасці ад перадавой. Фармат, тыраж, колькасць старонак і колераў выдання залежалі ад тых умоў і абставін, у якіх выхо- дзіў кожны наступны нумар. Часцей за ўсё выкарыстоўвалі два-тры колеры (чырвоны, чорны, сіні), але былі і нумары, падрукаваныя адным чорным. Спачатку часопіс друкаваўся на рускай мове, а з 32-га пумара — на беларускай. У капцы 1942 г. часопіс «Раздавім фашысцкую гадзіну» стаяовіцца самастойным оргапам ЦК КП(б)Бі выдаецца ў Маскве 4. У той час у часопісе актыўна супрацоўнічаді беларускія пісьменпікі і паэты К. Чорны, П. Глебка, А. Астрэйка, А. Бялевіч, М. Лужанін, П. Броўка і інш.; карыкатурысты В. Букаты, Д. Красільнікаў, Л. Бойка; у Маскве да іх далучыліся вядомыя маскоўскія і ленінградскія графікі Л. Брадаты, Д. Дубіпскі, Г. Вальк. Пярэдка друкаваліся і карыкатуры Кукрыніксаў, В. Гараева, Б. Яфімава і іпшых мастакоў. На старонках вьтдашія вялікае месца займалі плакат і палітычпая карыкатура, якія вызпачалі яго папрамак і вонкавы выгляд. Карыкатура дамінавала. Тэматыка сатырычных малтонкаў была досыць разнастайнай. Мастакі-карыкатурысты высмейвалі верхаводаў трэцяга рэйха, выкрывалі сапраўдны твар фашысцкіх важакоў. Паводле структуры, кампазіцыйнага і стылістычпага ладу, першы малтонак, змешчапы на старонках выданпя «Раздавім фашысцкую гадзіну», з’яўляецца плакатам. Цэнтральнае месца ліста займаюць сімвалічпыя вобразы савецкага воіна, рабочага і селяніпа, якія зпішчаюць фашысцкую пачвару з галовамі Гітлера, Герынга і Гебельса. Унізе тэкст: «Савецкія волаты — чырвонаармеец, рабочы і селянін! Раздавіце фашысцкую пачвару!» Аўтарам малюпка быў ураджэнец Гомеля В. Букаты, чыё 4 У 1943 г. рэдактарам часопіса прызначаецца К. Крапіва (спачатку быў М. Чавускі). кароткае, але гераічнае жыццё і творчасць непарыўна звязапы з плакатам-газетай 5. Пачыпаючы з другога нумара, змест і вонкавае афармленне выдання «Раздавім фашысцкую гадзіпу» мяняецца. Цяпер у ім пераважаюць карыкатуры. Іх тэкставая аснова пярэдка мае характар верша-лозунга або закліку. Вялікай разнастайпасцю вылучаюцца выяўлепча-мастацкія сродкі антыфашысцкіх карыкатур. Для выкрыцця гітлераўскіх верхаводаў і іх памагатаяў мастакі выкарыстоўвалі гіпербалу і гратэск, сімвал і алегорыю. У кампазіцыйнай пабудове карыкатурысты часта звярталіся да выяўленчага апавядашія: карыкатуры складаліся з некалькіх малюнкаў, якія паслядоўна раскрывалі сюжэт. Зпачпае месца на старонках выдання «Раздавім фашысцкую гадзіну» займалі карыкатуры, накіравапыя супраць Гітлера. Беларускія мастакі знаходзілі самыя нечаканыя і разнастайныя выяўлепчыя сродкі для выкрыцця ганарыстага мапьяка. Асабліва вострымі былі яго сатырычпыя партрэты. Характэрны прыклад — карыкатура Г. Валька «Картка да крымінальнай справы» 6. Спецыфічнымі сродкамі карыкатуры мастак стварае сатырычпы партрэт Гітлера, падае яго нібы праз павелічалыіае шкло. Камічны эфект дасягаецца сродкамі вострай мастацкай гіпербалы. Адным з самых таленавітых карыкатурыстаў плаката-газеты быў гомельскі мастак В. Букаты. Вядомы савецкі карыкатурыст Л. Брадаты назваў яго «беларускім Дам’е». Высока ацэньвалі творы Букатага і Кукрыніксы. Працуточы ў сааўтарстве з ітісьменнікамі, В. Букаты стварыў значную колькасць твораў, якія з’яў- 5 Пра творчасць Віталя Букатага гл.: Чавускі М. Фарбамі гневу. Мн., 1975. 6 Раздавім фашысцкую гадзіну. № 116. ляюцца ўзорамі публіцыстычнага таленту, мастакоўскага тэмпераменту, вострай сатыры. Акрамя плаката-газеты «Раздавім фашысцкую гадзіну», яго карыкатуры змяшчаліся ў часопісе «Франтавы гумар», газеце «Савецкая Беларусь» і іншых выданнях. 6. Вокладка сатырычнага лістка «Паргызанская ді/бінка». 1942. ДММ БССР Многія малюнкі ён падпісваў сваімі вершамі. У суровых, эмацыяпалыіа пададзеных вобразах савецкіх людзей, у гратэскавых выявах ворагаў угадваецца мастак з незвычайным тэмпераментам і творчым уяўленнем 7. 7 Работа ў сатырычным часопісе нс задавальняла В. Букатага. Неўзабаве таленавіты юнак становіцца народным мсціўцам. У сакавіку 1943 г., выкопваючы баявое задапне, В. Букаты па-геройску загінуў у Чачэрскім раёне Гомельскай вобласці. Для творчай манеры карыкатурыста Д. Красільнікава ўласцівы натуральнасць і свабода графічнага выканання, лёгкасць і прыгажосць ліній, злабадзённасць. Характэрная ў гэтых адносінах карыкатура «Вясна на Днястры» 8, дзе мастак здзекуецца з сумнага канца верхаводаў гітлераўскай імперыі. Ледаход сімвалізуе наступленне Чырвопай Арміі. Ашчаціпілася штыкамі велізарнае сонца. Дяыжаць ад страху маленькія фігуркі Гітлера і Герынга. Выразная кампазіцыя, адметны малюнак, майстэрскае выкарыстанне гіпербалы — характэрныя рысы гэтай карыкатуры. Значнае месца займала публіцыстычная графіка і на старонках сатырычпага лістка «Партызапская дубінка», які пачаў выходзіць у сакавіку 1942 г. Тут друкавалі свае малюнкі Я. Красоўскі, Б. Малкін, I. Ахрэмчык, Я. Зайцаў. Паводле майстэрства, вылучаліся карыкатуры М. Філіповіча, напрыклад «Ого-го, каза», змешчаная ў 1-м нумары. ІПырока прадстаўлена беларуская сатырычная графіка і ў партызанскіх рукапісных чыданнях, Нягледзячы на тое што ў партызанскіх атрадах не было цынкаграфіі, знаходзіліся ўмельцы, якія рабілі клішэ самі: рэзалі гравюры на лінолеуме, на гуме і ітават па бярозавай карьт. Творы, зробленыя рукамі самадзейных мастакоў, уражваюць вастрынёй зместу, багаццем фантазіі, палымянасцю. У Беларусі амаль пе было такога партызанскага атрада ці брыгады, дзе б пе вьтпускаліся рчкапісныя або лрукаваныя газеты ці часопісы. Толькі ў партызанскіх атрадах Мап'лёўскай вобласці выходзілі дзесяткі часопісаў, у якіх змяшчаліся плакаты, карыкатуры, ілюстрацыі і жанравьтя замалёўкі партызанскіх ма- стакоў. Часопісы «За Радзіму», «Голас партызан», «Чапаевец», «На штурм ворага», «Чырвоны партызан» і іпшыя 9 цікава афармляліся і ілюстраваліся. Абавязковым жанрам у іх была карыкатура. Большасць стваралыіікаў карыкатур былі самадзейнымі мастакамі. Спепыяльную падрыхтоўку мелі М. Абрыньба, С. Раманаў, М. Гуціеў, У. Сухаверхаў, В. Грамьтка і некаторьтя іпшь’я. Пазней мног'я з іх сталі вядомымі майстрамі выяўленчага мастацтва. Сатырычная графіка партызанскіх карыкатурыстаў заслугоўвае далейшага спецыяльнага вывучэння. Спатрэбіцца не адна праца, каб усебакова прааналізаваць творы, якія знаходзяцца ў музеях Міпска. Гомеля, Брэста, Пінска, Рэчыцы, Магілёва і іншых гарадоў. Самадзейныя партызанскія мастакі працавалі без разліку на вечнасць. Трывожнае лясное жыццё з бясконцымі баямі і паходамі мала спрыяла таму, каб беражліва захоўваць нават самыя каштоўныя ў мастацкіх адносінах работы. Таму шмат твораў партызанскага выяўленчага мастацтва загінула. Але і тыя, што захаваліся, сведчаць пра таленавітасць і невынішчальны творчы дух народа, дасціпнасць і талент мастакоў-партызан. Па спосабу выканання і некаторых асабліваспях выяўленча-пластычпых сродкаў партызанская карыкатура дзеліцца ў асноўным на дзве групы: сатырычныя малюнкі, зробленыя ад рукі, і друкаваныя карыкатуры. Выяўленчымі матэрыяламі для першых служылі звычайна каляровы аловак, акварэль, туш. Сатырычныя творы, выкапаныя такім чынам, v болыпасці выпадкаў змяшчаліся ў паптызанскіх рукапісных часопісах. Камічпы эфект у іх часцей за ўсё дасягаўся ўзаемадзеяннем малтонка і тэксту. На адным з такіх ма-