КНІГІ ОНЛАЙН
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 1: Ад старажытных часоў да другой паловы XVI ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 2: Другая палова XVI—канец XVIII ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 3: Канец XVIII — пач. XX ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 4: 1917—1941 гг.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 5: 1941 — да 60-х гг.
1 Звнгер Л. Портрет современннка // Художнвк. 1982. № 9. С. 16. Змены тыпалогіі вобраза ў канцы 60-х гадоў былі звязаны з развіццём манументальных тэндэнцый у станковай карціне. Гэта не было новай з’явай у савецкім жывапісе. Распаўсюджанне «манументальнага інтэлектуалізму» на рубяжы 60—70-х гадоў красамоўна сведчыла аб дыялектыцы развіцця гістарычных і культурных працэсаў. «Манументальны інтэлектуалізм» дзякуючы наяўнасці сувязей з духоўнай дзейнасцю асобы набыў сваю больш выразную форму ў партрэтных вобразах даследчыкаў, навукоўцаў. Больш таго, асоба вучонага, мысліцеля прыцягвала не толькі шматграннасцю яе яркіх індывідуальных праяў, але і магчымасцю шматбакова адлюстраваць інтэлектуальны свет сучасніка. У «Партрэце маладога вучонага» (1969) Л. Асядоўскага інтэлектуальнае напружанне становіцца сінонімам яго дзейнасці. Паказваючы свайго героя ў анфас, мастак надае складанай кампазіцыйнай пабудове завершанасць, ураўнаважанасць, статычнасць. Вытанчаны інтэлектуальны характар мастак імкнецца падкрэсліць у пастаноўцы фігуры і пластыцы рук вучонага. Ва ўдумлівым, сканцэнтраваным позірку, у выразнай пластыцы твару персанажа тая эмацыянальная, сэнсавая змястоўнасць, якая адлюстроўвае патэнцыял творчай энергіі партрэтуемага. У трактоўцы прадметнай прасторы мастак намячае толькі асобныя элементы, арганізуе іх у адзінае жывапіснапластычнае асяроддзе. Інтэлектуальны свет героя, яго духоўнасць падкрэслены ў партрэтах доктара хімічных навук У. С. Камарова (1968) I. Грыгаровіча; акадэміка У. П. Платонава (1970) Б. Няпомняшчага; прафесара I. Л. Саснавіка (1968) I. Бароўскага і інш. Высокай грамадзянскасцю, пачуццём асабістай годнасці адрозніваецца вобраз акадэміка АН БССР П. I. Альсміка ў партрэце (1969), напісаным У. Стальмашонкам. Буй- ны вучоны ў галіне прыродазнаўчых навук адлюстраваны на фоне стылі.заванага пейзажу, што добра адяавядае духоўнай сутнасці гэтага чалавека, бо ён неадрыўны ад родйай зймлі, яе прыроды, якую вывучае. Вобразная стыліСтыка кампазіцыййых партрэтаў навукоўцаў У. Мінейкі досыць разнастайная. У сваіх творах мастак даволі часта выкарыстоўвае йрафёсіянальную атрыбутыкў. Эпічным і разам з тым метафа^йічніям характарам вызначаецца нартрэт фізіка Ю. А. Сушко (1973). Мастак змяшчае фігуру начальніка змены' ядзернага рэактара ў асяроддзе, насычанае складаным абсталяваннем, за пультам кіравання складанай сістэмай. У гарызантальна выцЙгнўтым йалатне фігура вучонага арганізоўвае ўсю кампазіцыю' Мастак нібы падводзіць героя да кульмінацыі дзеяння. Каларыт карціны з вібрыруючымі арайжава-жоўтымі водблескамі на прадметах і твары героя абвастрае эмацыянальнае йапружанне твора. Блізкі па трактоўцы да вобраза Ю. Сушко вартрэт члена-карэспандэнта АН БССР В. Несцярэйкі (1973). Апошні, таксама фізік, паказаны на верхняй пляцоўцы ядзернага рэактара. Апрануты ў белы халат, ён стаіць у досыць нёзалежнай позе. Упэўненасць і дзелавітасЦь вызначаюць яго настрой. Выкарыстоўваючы адпаведнае асвятленне мадэлі, мастак дабіваецца складанай эмацыянальна-псіхалагічнай выразйасці, якая даволі красамоўна выяўляе характар персанажа. У канцы 60-х — першай палове 70-х гадоў у мастакоў усё большую цікавасць выклікаюць людзі творчай працы. Павялічваецца колькасць і пашыраецца стылістыка вобразнай мовы ў партрэтах урачоў, настаўйікаў, прадстаўйікоў іншых прафесій. Сярод падобных твораў «Партрэт йастаўніцы» (1969) Л. Шчамялёва, «Партрэт Героя Сацыялістычйай Працы заслужанай настаўніцы БССР A. I. Казей» (1968) 3. Паўлоўскага, «Партрэт хірурга Б. Каляды» (1967) А. Вайнштэйна, «Партрэт заслужайага ўрача БССР М. В. Паўлавец» (1975) В. Пратасейі, «Медсястра» (1967) I. Бароўскага, «Партрэт йсіхіятра Розійавай» (1967) Б. Кузняцовай, «Партрэт хірурга С. Секача» (1970) А. Малішэўскага. Прыкметна, ціто ў творах гэтага перыяду вобразы работйікаў йематэрыяльнай сферы вытворчасці ў процілегласць вобразам рабочых і сялян характарызуюцца наяўнасцю атрыбутаў прафесіййай дзейнасці. Прычым яны не проста абазначаюць прафесію персайажа, але і даволі выразна адлюстроўваюць пэўнае эмацыянальнае, псіхалагічнае становішча, кола творчых і йрафесійных інтарэсаў, часам глыбока індывідуальныя рысы героя. У другой палове 60-х гадоў побач з развіццём манументальных тэйдэнцый у беларускім жывапісе на стварэнне мастацкіх вобразаў зяачяа ўплывае дэкаратывізм. Дэкаратыўная ўмоўнасць жывапіснай мовы надавала пэўную сэнсавую і эмацыянальную афарбоўку змястоўйаму боку інтэлектуальна-духоўнай канцэпцыі ў трактоўцы сучаснага героя і ўяўляла сабой спецыфічную форму вобразнага адлюстравання свету. У партрэтных кампазіцыях, якія выкарыстаны ў межах дэкаратыўных тэндэнцый, добра прачытваюцца індывідуальная значнасць выбранай мадэлі, асабістая сімпатыя да яе з боку жыванісца, спецыфічйая аўтарская інтэрпрэтацыя вобраза. He спадзеючыся толькі на індывідуальную выяўленчую выразнасць мадэлі, ма стакі выкарыстоўваюць стылістыку мовы дэкаратыўнага мастацтва, імкнучыся пашырыць змястоўную ёмістасць вобраза. Інтэлектуальйа-духоўная канцэпцыя ў жанры партрэта аказалася цесна звязанай са стварэннем вобразаў людзей творчай працы, дзе духоўнасць, ійтэлектуальнае напру- жанне лічыліся своеасаблівай рысай, сімвалам-знакам прафесійнай дзейнасці. Асаблівасці творчай індывідуальнасці мадэлі давалі жывапісцу шырокія магчымасці ў выбары мастацкіх сродкаў. Часам сама мадэль прадвызначалй змястоўную сутнасць 25. У. Стальмашонак. Партрэт народнага артыста СССР Р. Шырмы. 1968 будучага твора. Прафесійныя прыкметы акцэнтавалі мастацкую выразнасць выяўленчай формы. У значнай ступені праз прафесійнае і жыццёвае амплуа мастакі адлюстроўвалі ўнутраны свет героя. Вытанчанасць у змесце, інтэлектуальны строй усёй аўтарскай канцэпцыі былі звязаны з пошукамі лінейна гнуткіх і каларыстычна выразных сродкаў. Падкрэслены дэкаратывізм стаў ключом для вырашэння «Партрэта народнага артыста СССР Р. Р. Шырмы» (1968) У. Стальмашонка. Глыбока народны і нацыянальны па свайму характару вобраз уражвае ўнутранай сабранасцю і маналітнасцю дзякуючы стылістыцы дэкаратыўнай мовы. Развіваючы традыцыі беларускага народнага мастацтва, у каларыце твора жывапісец выкарыстоўвае значную колькасць адценняў белага, абмяжоўваючы выяўленчыя формы акцэнтамі каларыстычнага гучання. Змяшчаючы ў цэнтральнай частцы кампазіцыі вобраз пасівелага старога ў вышытай кашулі, з музычным камертонам за поясам, У. Стальмашонак пазбаўляе яе прасторавай глыбіні. Вертыкальны рытм нацыянальных узораў фону і дынамічныя вертыкалі ў пастаноўцы фігуры, спалучаючыся з гарызантальна вышытымі на ручніках тэкставымі фрагментамі беларускага фальклору, надаюць вобразу поліфанічнае гучанне. Заснавальнік некалькіх хораў, у тым ліку Дзяржаўнай акадэмічнай харавой капэлы БССР, педагог і асветнік, нястомны лектар і прапагандыст нацыянальнай культуры, збіральнік і сістэматызатар беларускага фальклору паўстае ў партрэце сапраўдным захавальнікам песеннай скарбніцы народа. Характар і структуру вобраза ў «Партрэце артыста В. М. Чарнабаева» (1968) М. Чэпіка, таксама як і стылістыку жывапіснай мовы, вызначаюць дэкаратыўныя і манументальныя тэндэнцыі. Рух у фігуры, падкрэслены манументальнымі аб’ёмамі і абагульненай пластыкай, не парушае агульнай статычнасці кампазіцыі. Натурная прапрацоўка аб’ёму змяняецца дынамічнай колеравай лепкай, якая ўзмацняе асобныя элементы вобраза. У партрэце адчуваецца імкненне стварыць цэльны і маналітны характар, перадаць пэўны душэўны стан асобы. Работа М. Чэпіка з’явілася адной з першых у беларускім партрэтным жывапісе, дзе псіхалагічная і эмацыянальная на пружанасць вобраза ўзмацняецца сімволікай колеру, абмежаванай гамай, кантрастнымі супастаўленнямі цёмных і светлых тонаў, жывапіснапластычнымі эфектамі, абагульненнем дэталей. Дэкаратыўныя тэндэнцыі ў беларускім партрэце садзейнічалі адыходу мастакоў ад сузіральнай перадачы натуры, гарманічна змянялі ўзаемаадносіны зместу і формы. У той жа час, разумеючы, што залішняя дэкаратывізацыя не надае характару героя глыбіні, не раскрывае нюансаў псіхалогіі і душэўнага стану, жывапісцы часцей за ўсё абмяжоўвалі сферу яе ўздзеяння толькі прадметна-прасторавым асяроддзем. Умоўнасць і сімволіка ў адлюстраванні аб’ёмаў і перадачы колеру, каларыстычная гармонія, часам пабудаваная на кантрастах, надавалі вобразу выразны характар. Духоўная сіла і ў той жа час псіхалагічная канкрэтнасць вызначаюць вобраз у «Партрэце народнага мастака СССР М. А. Савіцкага» (1972) В. Сахненкі. Звяртаючыся да жыццёвага лёсу свайго героя, аўтар кампазіцыі імкнецца ў яго характары знайсці той унутраны стрыжань, што дазволіў чалавеку, які прайшоў праз выпрабаванні вайны, застацца нязломным і непахісным у сваёй веры, думках, пачуццях. Зберагаючы глыбока індывідуальнае ў персанажы, В. Сахненка пазбягае ўсялякіх сімвалічных абагульненняў і дэталізацыі ў трактоўцы асяроддзя. Пазбаўляючы прастору адметнасці і матэрыяльнасці, мастак падкрэслівае яе аскетычны характар, які сугучны ўнутранаму ладу ствараемага вобраза. Напружаная сканцэнтраванасць у твары Савіцкага, доўгія тонкія пальцы пакладзеных адна каля другой рук надаюць герою ўзрушаную эмацыянальнасць. Пластычная завершанасць і кампазіцыйная выразнасць з’яўляюцца сутнаснымі ў характарыстыцы вобраза. Цёмна-сіні квадрат, змешчаны за яго спіной, які сімвалізуе вечнасць, а магчыма, у вобразным значэнні, і рэмінісцэнцыі жыццёвага шляху мастака, дапамагае раскрыццю ўнутранага свету героя. Экспрэсіўны характар аранжава-чырвоных водбліскаў побач з глыбокімі ценявымі кантрастамі ў адзенні Савіцкага надаюць вобразу трагічнае гучанне і разам з тым высвечваюць сілу і цвёрдасць духу. 3 дэкаратыўнымі тэндэнцыямі звязаны і пошукі новых сродкаў для адлюстравання псіхалогіі сучасніка ў творчасці Л. Шчамялёва. Асабісты светапогляд, унутраная перакананасць вызначаюць у яго партрэтных кампазіцыях знешне адметную форму, толькі яму ўласцівы стыль. У яго партрэтах форма гранічна спрошчаная, амаль аскетычная. Але гэта спрошчанасць не звычайная. Яна ўдумліва стылізаваная, наўмысна пазбаўленая ўсяго празмернага, калі на палатне застаецца толькі тое, што «працуе» на вобраз. Адным з найбольш удалых і выразных партрэтаў, напісаных Л. Шчамялёвым на рубяжы 60 — 70-х гадоў, з’яўляецца партрэт мгстака М. Чэпіка (1970). Кампазіцылна ён не выдзяляецца з ліку тых, што былі створаны мастаком на пркцягу 60-х гадоў. Звычайны, крых; выцягнуты фармат, у якім фігура М. Чэпіка займае максімальна магчымую плошчу. Апрануты ён у вохрыста-шэрага колеру світар; досыць вольная пасадка фігуры. Асаблівую ўвЕ гу Л. Шчамялёў засяродзіў на напісанні твару і рук. Умоўна і дынамічна падпарадкавана кампазіцыйнаму вырашэнню трактоўка фону партрэта. Лаканізм пластычнай і колеравай пабудовы надае вобразу эмацыянальную і псіхалагічную выразнасць. Увогуле, гаворачы пра колеравае вырашэнне партрэтаў Л. Шчамялёва, нельга не адзначыць, што харакгар гамы, якую выбірае мастак, вельмі часта прадыктаваны адметнымі рысамі мадэлі альбо неабходнасцю больш яркага ўвасаблення ідэі твора.