КНІГІ ОНЛАЙН
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 1: Ад старажытных часоў да другой паловы XVI ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 2: Другая палова XVI—канец XVIII ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 3: Канец XVIII — пач. XX ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 4: 1917—1941 гг.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 5: 1941 — да 60-х гг.
37. Я. Чамадураў. Эскіз дэкарацыі да оперы М. Мусаргскага «Барыс Гадуноў» у Дзяржаўным тэатры оперы і балета. 1974 Цікавымі знаходкамі вызначаліся дэкарацыі Я. Чамадурава да оперы «Хаваншчына» М. Мусаргскага, у якіх мастак выкарыстаў дзве панарамы: Краснай плошчы з храмам Васіля Блажэннага і Стралецкай слабады. 3 дапамогай канструкцыістанка з разнастайнымі пляцоўкамі, паваротнага круга, шматколернай светлавой партытуры яму ўдалося пазбегнуць статычнасці, узмацніць сэнсавы акцэнт асобных сцэн. Афармленне было ёмістым па форме, пластычнай выразнасці і багаццю каларыстычнай гамы. Дэкарацыі Я. Чамадурава да оперы «Барыс Гадуноў» былі вырашаны ў трагедыйным ключы. Мастак адмовіўся ад усталяванай традыцыі, калі падзеі пралога заўсёды разгортваліся каля сцен Новадзявочага манастыра. Перад гледачом паў- ставала карціна зімовай ночы з пустэльнымі палямі і шырокай дарогай, якая вяла з Масквы ў манастыр. Зрокавы вобраз, прапанаваны Я. Чамадуравым, значна ўзмацніў напружанасць падзей пралога. Яркай відовішчнасці дасягае мастак у сцэне каранацыі. Праз велічную арку глядач бачыў інтэр’ер Успенскага сабора з лампадамі, мноствам ікон і старажытных фрэсак. Стрыманасць колеру і камернасць дэкарацыі келлі Цудава манастыра змяняліся насычанай кантрастнасцю карцін «Гранавітая палата» і «Церам Барыса». Асноўную ўвагу ў афармленні сцэны «Пад Кромамі» Я. Чамадураў надаў раскрыццю характару падзей. Ён выкарыстоўвае толькі два колеры — чорны і чырвоны. 3 дапамогай пульсуючага асвятлення, насычанасці колераў мастак значна ўз- мацніў эмацыянальнае гучанне музыкі М. Мусаргскага. Эпічны характар набываюць дэкарацыі Я. Чамадурава да оперы G. Танеева «Арэстэя», пастаноўка якой упершыню на савецкай сцэне была ажыццёўлена ў 1964 г. Тэатрам оперы і балета БССР. Інтэнсіўнасць колеравага вырашэння, кампазіцыйная завершанасць дапамаглі мастаку рэльефней паказаць развіццё трагічных падзей. Строгасцю і велічнасцю вызначаліся дэкарацыі да карцін «Палац Атрыдаў», «Спальня царыцы», «Магіла Агамемнана», «Пустэльны бераг мора». Цікава афармляе Я. Чамадураў апошнюю карціну, падзеі якой разгортваюцца ў Афінах. Шырокая парадная лесвіца вядзе да алтара багіні Афіны Палады. У цэнтры ўзвышаецца шасцікалонны дарычны порцік. Светлы каларыт, дзе пераважалі блакітныя, залаціста-ружаватыя тоны, надаваў карціне мажорнае гучанне, сімвалізуючы перамогу розуму і справядлівасці. Сярод твораў беларускіх аўтараў, над афармленнем якіх працаваў дэкаратар, варта назваць оперы «Яснае світанне» А. Туранкова (1964), «Алеся» Я. Цікоцкага (1967), «Андрэй Касценя» М. Аладава і «Зорка Венера» Ю. Семянякі (абедзве 1970). У гэтых спектаклях мастак прадэманстраваў добрае веданне своеасаблівасцей беларускага пейзажу, народнай архітэктуры, побыту сялян і нацыянальнага касцюма. У «Ясным світанні» захаплялі карціны «Паўстанне нарачанскіх рыбакоў», «Вясковая вуліца», «Палац памешчыка Гадлеўскага». Але самым запамінальным момантам оперы з’явіўся фінал спектакля. Перад гледачом паўставаў турэмны двор. Некалькі радоў калючага дроту, пераплятаючыся на розных вышынях, стваралі кругі «пекла». Гэты вобраз быў навеяны мастаку фашысцкімі лагерамі смерці. Назіральныя вежы, агароджа з калючага дроту, прамень пражэктара, што слізгае па турэмным двары, дапамагалі данесці да гледача напружанасць барацьбы за ўз’яднанне беларускага народа. У дэкарацыях да спектакляў «Алеся» і «Андрэй Касценя» Я. Чамадураў перадаў суровую праўду ваенных гадоў, калі на беларускую зямлю рушылі полчышчы фашыстаў. У оперы Я. Цікоцкага мастак паказаў зруйнаваную, але няскораную Беларусь. Сонечны летні дзень змяняўся выбухамі бомбаў і пажарам, векавы партызанскі лес — могілкамі фашысцкіх карнікаў. Цікава быў вырашаны падрыў чыгуначнага маста, па якім рухаліся эшалоны з варожымі танкамі. Моцны выбух — і ў клубах дыму паступова вырысоўваецца нагрувашчанне разбітай тэхнікі. Фінал спектакля гучаў апафеозам свяшчэннай барацьбы. Значную цікавасць выклікае афармленне оперы «Заручыны ў манастыры» С. Пракоф’ева (1962). Я. Чамадураў стварыў яркія, маляўнічыя дэкарацыі. У іх выкарыстаны чыста дэкаратыўныя элементы гратэску і трансфармацыі, мера тэатральнай умоўнасці і жыццёвай дакладнасці. Першым балетным спектаклем на беларускай сцэне з’явіўся твор У. Дзешавова на тэмы А. Лядава «Казка пра мёртвую царэўну і сем асілкаў» А. Пушкіна (1961). Вытанчанасцю і прыгажосцю вызначаліся дэкарацыі царскіх палат, пакояў царыцы, інтэр’еры церама, горны пейзаж і крыштальная труна. Тут арганічна зліліся ў адно цэлае музыка, танец і мастацкае афармленне, надаючы асаблівую чароўнасць пушкінскай казцы. У «Лебядзіным возеры» П. Чайкоўскага (1967) і «Раймондзе» А. Глазунова (1972) кранала бездакорнасць жывапіснай мовы ў вырашэнні пейзажных карцін, велічных і прасторных залаў, строгасць старажытных замкаў. 3 вялікай цікавасцю працаваў Я. Чамадураў над балетнымі спектаклямі беларускіх аўтараў. У балеце «Мара» Я. Глебава (1961) расказваецца аб трагедыі чалавека, які з дзяцінства быў адарваны ад нацыянальнай культуры і мастацтва. Але нягоды не зламалі таленавітую балерыну. Яна ўсімі сіламі імкнецца вярнуцца на Радзіму. У спектаклі вялікая колькасць карцін, эпізодаў, частых змен месца дзеяння. Гэта палуба савецкага лайнера і вуліцы начнога горада з велічэзнымі небаскробамі, фешэнебельнае кафэ і рабочыя кварталы, набярэжная Свіслачы і сцэна тэатра, успаміны мінулага і наша рэчаіснасць. Дзякуючы вынаходлівасці і майстэрству дэкаратара быў створаны дынамічны і цэласны спектакль. Пластычнай выразнасцю, кантрастнасцю і насычанасцю колераў вызначаліся дэкарацыі Я. Чамадурава да балетаў «Святло і цені» Г. Вагнера (1963), «Альпійская балада» (1967) і «Выбранніца» Я. Глебава (1969). Гарманічнае адзінства музычных і зрокавых вобразаў прысутнічае ў дэкарацыях мастака да балетаў «Дон Кіхот» Л. Мінкуса (1962), «Пер Гюнт» Э. Грыга (1966), «Жызэль» А. Адана (1966), «Рамэо і Джульета» С. Пракоф’ева (1968). У «Дон Кіхоце» Я. Чамадураў адмаўляецца ад традыцыйнай гарадской плошчы, а пераносіць дзеянне на набярэжную, дзе на фоне летняга блакітнага неба зіхацяць ветразі. Яркасць сонечнага пейзажу Іспаніі адпавядала тэмпераментным, поўным нястрымнай весялосці танцам Кітры, Базіля і моладзі. У сваёй рабоце мастак заўсёды шмат увагі ўдзяляе эскізам для стварэння касцюма-вобраза, які б не толькі з’яўляўся самастойным творам мастацтва, але і адпавядаў характару персанажа, раскрываў своеасаблівасць гістарычнай эпохі, часу, дзе разгортваюцца падзеі таго ці іншага спектакля. Тэатральны жывапіс, шырокае выкарыстанне светлавой партытуры працягваюць уладарыць у гэты перыяд у творчасці П. Масленікава, А. Дулеўскага, У. Кульваноўскага, якія выканалі шмат цікавых і запамінальных работ. Імкненне да ўзбагачэння выразных сродкаў, вобразнай цэласнасці, высокай жывапіснай культуры прадэманстраваў П. Масленікаў у дэкарацыях да спектакляў «Сцежкаю грому» К. Караева (1960), «Бальмаскарад» Дж. Вердзі (1961) і «Джаконда» А. Панк’елі (1962). Дэкарацыі да балета «Сцежкаю грому» мастак будуе на супрацьпастаўленні светлых мар моладзі з жорсткай рэчаіснасцю. Выкарыстаўшы для ўсіх карцін адзіны партал у выглядзе жалезных кратаў, дэкаратар быццам напамінаў гледачу аб цяжкім становішчы цемнаскурых. Святочная атмасфера афрыканскага горада змянялася горнымі прасторамі, сонечнымі далінамі, куды вяртаецца юнак пасля вучобы. Пейзажныя карціны неслі асаблівую цеплыню і прывабнасць, адпаведную настрою Ленні. Цікава вырашае П. Масленікаў сцэну гібелі юнака. ...Ноч. Навокал ні душы. Велізарны чыгуначны мост. Неспакойнае неба з імклівымі воблакамі праразаюць чорныя клубы дыму і языкі полымя. Гэта гарыць вагон, куды схаваўся ад праследвання Ленні. Смерць юнака выклікае абурэнне аднавяскоўцаў, якія ўступаюць на шлях барацьбы. Плённай і цікавай для мастака А. Дулеўскага з’явілася работа над афармленнем оперы Дж. Вердзі «Атэла» (1963) і балета А. Хачатурана «Спартак» (1964). Дэкарацыі яго вызначаліся выразнасцю і прастатой кампазіцыі, насычанасцю колеравай палітры. Асаблівую цікавасць выклікае афармленне «Спартака», у якім раскрываюцца падзеі паўстання рабоў у Старажытным Рыме. Быццам выкаваная з бронзы партальная заслона з гарэльефам Спартака рыхта- вала гледача да сустрэчы з далёкай мінуўшчынай. Велічнасць калон і скулыітур, маляўнічасць адзення, золата калясніцы рымскага палкаводца Краса былі сугучныя ўрачыстасці свята. У карціне «Цырк» сцэна ўяўляла сабой арэну, над якой сферычна ўзвышаліся шматлікія лаўкі для гледача. Чорны і чырвоны колеры, пульсуючае асвятленне яскрава перадавалі атмасферу бою рабоўгладыятараў. Змрочнае сутарэнне турмы змянялася горным пейзажам, палац Краса — полем бітвы паўстаўшых рабоў. У кожнай з гэтых карцін А. Дулеўскі расказваў аб жорсткай барацьбе, імкненні да свабоды зняволеных паўстанцаў. Строгасць і ёмістасць выяўленчай мовы дэманструе У. Кульваноўскі ў дэкарацыях да оперы «Трубадур» Дж. Вердзі (1964). Перад гледачом паўставалі масіўныя жалезныя вароты і змрочныя сярэдневяковыя вежы, якія падкрэслівалі сілу феадальнай улады ў замку графа дзі Луна. Калі ж вароты падымаліся, то з цемры вырысоўваўся невялікі пакой з нізкімі скляпеннямі. У ім пераважалі чырванаватыя насычаныя фарбы, што адпавядала характару падзей. Цікава вырашае мастак афармленне другой дзеі, у якой расказваецца пра цяжкі лёс цыганкі. ...Спакойна плыве месяц над горнай далінай. Цяжкія злавесныя скалы, чырванаватыя водбліскі кастра былі сугучныя расказу Азучэны аб гібелі сына. Падзеі апошняй карціны разгортваюцца ў змрочнай вежы, якая нагадвае турму. Сюды амаль не пранікае святло. Толькі ў момант гібелі герояў вежа азараецца сонечным святлом, яшчэ больш падкрэсліваючы трагедыйнасць карціны. Значныя змены адбыліся ў 60-я гады ў творчасці мастакоў, якія працуюць у драматычных тэатрах рэспублікі. Адраджаючы некаторыя тэн- дэнцыі мінулага, яны імкнуцца не толькі знайсці выразныя сродкі ў стварэнні жыццёва-праўдзівай атмасферы падзей спектакля, але і падкрэсліць іх вастрыню з дапамогай больш глыбокага мастацкага абагульнення, пластычнай і колеравай дакладнасці. Характар афармлення таго ці іншага сцэнічнага твора вызначалі, з аднаго боку, рэжысёрская трактоўка, з другога — своеасаблівасць творчага почырку мастака і яго прафесійны ўзровень. Сведчаннем гэтаму могуць служыць творчыя дасягненні мастакоў А. Грыгар’янца, Я. Нікалаева, Б. Герлавана, А. Салаўёва, Ю. Тура, У. Гардзеенкі, М. Апіёка, М. Якуніна, М. Волахава, В. Гараднякова і інш.