КНІГІ ОНЛАЙН
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 1: Ад старажытных часоў да другой паловы XVI ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 2: Другая палова XVI—канец XVIII ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 3: Канец XVIII — пач. XX ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 4: 1917—1941 гг.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 5: 1941 — да 60-х гг.
Супрацоўніцтва з Дзяржаўным выдавецтвам БССР мастак пачаў у 1955 г. афармленнем кнігі Д. Лондана «Смок Беллю». У першых сваіх работах ён застаецца ў палоне існаваўшай у гэтай галіне традыцыі. Ілюстрацыі тушшу дакладна ўзнаўлялі асобныя эпізоды тэксту і адкрываліся жывапісна вырашанай сюжэтнай вокладкай. Уплыў жанравага жывапісу праявіўся ў распрацоўцы знешняга афармлення апавядання «Вернасць слову» М. Даніленкі, твораў «Таварыш Ваня» G. Шляху (1957), «Нашчадкі Цімура» А. Валеўскага (1959) і некаторых іншых выданняў. Рашучы адыход ад жывапіснай традыцыі адбываецца ў мастака на мяжы 50—60-х гадоў, калі на змену залішне колеравай і танальнай мадуляцыі прыйшло ўменне дабівацца вобразнага вырашэння кніжнай кампазіцыі лаканічнымі, чыста графічнымі сродкамі. Больш прадуманым і цэласным становіцца макет кнігі, увесь комплекс унутраных і знешніх элементаў афармлення. Эвалюцыя стылю Г. Паплаўскага наглядна пацвярджае, што ў творчай моладзі Беларусі знайшлі прыкметную падтрымку пошукі многіх савецкіх майстроў, у асярбддзі якіх у канцы 50-х гадоў пачынае афармляцца новы мастацкі напрамак пад назвай «суровы стыль». Гэта стылістычная тэндэнцыя з яе лаканізмам, экспрэсіяй, смелай завостранасцю вобразаў і суровым рамантызмам, гераізацыяй і драматызацыяй з’яў жыцця ў першай палове 60-х гадоў стала вядучай. He толькі Г. Паплаўскі, але і такія графікі, як Л. Асецкі, Б. Забораў, I. Немагай і іншыя, у сваіх ілюстрацыйных работах імкнуліся выявіць героя ў дзеянні, у канфліктнай сітуацыі, падаць яго буйна і суцэльна, адкінуўшы дэталі і спрасціўшы асяроддзе. У моцна збітых, намаляваных у лаканічнай манеры выявах персанажаў многа агульнага з героямі жывапісных палотнаў А. і П. Смоліных, П. Асоўскага і П. Ніканава. Найбольш выразна эвалюцыя стылю Г. Паплаўскага прасочваецца ў знешнім афармленні кнігі: ад дэкаратыўнага абагульнення малюнка («Рукавіцы генерала Даватара» В. Хомчанкі, 1960) ці злёгку падфарбаванага малюнка тушшу («Вершы, казкі, загадкі» G. Маршака, 1961) мастак пераходзіць да выкарыстання дэкаратыўна-выяўленчых магчымасцей лінагравюры («Слаўны горад Полацк» М. Палянскага, 1962). У працэсе пошуку арыгінальнага графічнага стылю мастак пайшоў па адзіна правільным шляху паглыбленага вывучэння літаратурнай асновы і стварэння вобразнай сімволікі, якая дазваляла ў лаканічнай форме выявіць стылявыя асаблівасці, нацыянальную прыналежнасць і эмацыянальную афарбоўку твора. Прыкладам такога падыходу з’яўляецца афармленне зборніка эстонскіх народных казак «Лясны бацька» (1963). Нацыянальны дух эстонскага народнага фальклору перададзены ў ім з тонкім мастакоўскім густам. Ствараючы непаўторны свет народных паданняў, мастак ужо не пераносіць у кампазіцыю адпаведны фрагмент з навакольнай рэчаіснасці, а імправізуе яго, абапіраючыся на літаратурную аснову і этнаграфічнае веданне часу. Палосныя ілюстрацыі нагадваюць узорыстую пляму, якая складаецца з персанажаў казкі і іх прадметнага акружэння. Дасягаецца гэта лёгкай падфарбоўкай сілуэта і патаўшчэннем чорнага контуру, якім абведзены ўсе элементы кампазіцыі. Кожная казка пачынаецца нескладанай ілюстрацыяй-застаўкай, выкананай у тэхніцы лінагравюры. Гравюры-застаўкі выкананы ў лаканічнай абагульненай манеры. Задача ілюстравання — не дубліраваць змест, а пазнаёміць чытача з героем твора, напрыклад са старым каралём («Цудоўнае люстэрка»), дзяўчынкай-сіратой («Чароўны млын»), зайцам («Чаму заяц не баіцца холаду»), альбо ўвесці яго ў свет казачных рэчаў, паказаць месца казачнага дзеяння. Новы матэрыял і імкненне мастака да ўзмацнення выразнасці з дапамогай выяўленчай метафары далі ў выніку прыклад арыгінальнага афармлення, смелага наватарскага падыходу да тэмы. Высокая ацэнка работы на Усесаюзным конкурсе кнігі ў 1963 г. (дыплом 1 ступені) зацвердзіла каштоўнасць творчых пошукаў мастака. У выкананым сумесна з Н. Паплаўскай афармленні зборніка казак братоў Грым (1967) Г. Паплаўскі ад танальна насычаных лінагравюр з вынаходлівай распрацоўкай фактуры ідзе да тушавага малюнка пяром з уласцівай яму лінеарнасцю вырашэння выявы персанажаў і іх асяроддзя. Работа стала прадвеснікам набліжэння да афорта, які быў упершыню ў беларускай кніжнай графіцы ўжыты мастаком у ілюстрацыях да паэмы Якуба Коласа «Новая зямля» (1968). Спецыфічны лінеарна-танальны лад, мяккасць і лірызм, уласцівыя гэтаму афортнаму цыклу Г. Паплаўскага, надалі застаўкам і палосным ілюстрацыям адпаведную эмацыянальную афарбоўку і псіхалагічную пераканальнасць. У кнізе вабіць таксама высокая якасць работы мастацкіх і тэхнічных рэдактараў, вы- датны друк, і не выпадкова, што выданне прынесла мастаку шэраг узнагарод17. Канец 60-х — пачатак 70-х гадоў — час напружанай і плённай працы Г. Паплаўскага ў кнізе. Гэта і цікавыя, з добра знойдзеным адчуваннем своеасаблівасці старажытнай культуры паўночна-амерыканскіх індзейцаў ілюстрацыі да «Спеву аб Гаяваце» Г. Лангфэлы (1969), і аформленыя разам з Н. Паплаўскай падручнікі «Спевы» для 1-га і «Зарнічка» для 2-га класа (1970), і афорты да паэмы «Далёка да акіяна» А. Куляшова (1971), і ілюстрацыі ў тэхніцы афорта да зборніка старажытнаіндыйскай паэзіі «Цірукурал» (1974), якія ўнеслі вялікі ўклад у развіццё беларускай графікі. У фарміраванні новых стылістычных тэндэнцый, апрача моладзі, што атрымала мастацкую адукацыю ў Мінску, важную ролю адыгралі мастакі, якія вучыліся ў вузах Масквы, Ленінграда і Прыбалтыкі і знаходзіліся пад моцным уплывам мастацкай культуры гэтых цэнтраў. У беларускім мастацтве яны сталі праваднікамі культурных дасягненняў суседніх рэспублік, умацоўваючы і пашыраючы культурныя ўзаемасувязі з імі, садзейнічаючы творчаму ўспрыняццю перадавых тэндэнцый. Усё новае, што атрымлівала жыццё ў выдадзеных кнігах і выставачных экспазіцыях краіны, служыла магутным стымулам да далейшага творчага росту і дыферэнцыяцыі стылю беларускіх мастакоў кнігі. У канцы 50-х — пачатку 60-х гадоў кніжная графіка, таксама як і станковая, пачынае больш актыўна звяртацца да багатых традыцый народнага мастацтва. Варта адзначыць, 17 Дыплом імя Ф. Скарыны на рэспубліканскім конкурсе «Мастацтва кнігі», дыплом I ступені на Усесаюзным конкурсе кнігі і дыплом «Найпрыгажэйшая кніга свету» на Міжнародным конкурсе кнігі, які праходзіў у Лейпцыгу ў 1968 г. што гэта не з’явілася чымсьці новым у галіне кніжнага мастацтва. У Маскве паспяхова засвойвалі жывапісную народную спадчыну Ю. Васняцоў і Т. Маўрына, у Літве, абапіраючыся на традыцыі народнай графікі, стваралі свае работы А. Кучас, I. Кузьмінскіс, Д. Тарабульдэне і інш. Гэта тэндэнцыя ў развіцці савецкага графічнага мастацтва, якая ўсталявала цесныя сувязі паміж прафесійнай графікай і народным мастацтвам, вызначыла творчую біяграфію А. Лось. Пасля заканчэння графічнага факультэта Вільнюскага мастацкага інстытута маладая мастачка нейкі час працавала ў выдавецтвах Літвы, а ў 1957 г. прыехала ў Мінск. Набыты вопыт і жывыя ўражанні, нагляднае знаёмства з прыкладам плённага выкарыстоўвання традыцый народнага лубка ў афармленні кнігі дапамаглі ёй знайсці свой шлях у мастацтве. Работа над афармленнем літаратуры для дзяцей зрабілася галоўнай справай жыцця А. Лось, хоць яна ахвотна звяртаецца і да станковай графікі. У 1958 г. у Мінску выйшлі з друку першыя кніжкі з яе малюнкамі. Амаль у кожнай з іх у якасці галоўных дзеючых асоб выступалі дзеці, над увасабленнем вобразаў якіх мастачка працавала з асаблівым задавальненнем. У сваіх работах яснымі лініямі і фарбамі яна імкнулася паказаць свет такім, якім ён адкрываецца дзецям, перадаць радасны мажорны настрой навакольнага жыцця. На пераломе 50—60-х гадоў у жыцці А. Лось адбыліся дзве сустрэчы з калегамі па прафесіі — людзьмі, уплыў якіх вызначыў яе далейшы творчы лёс. Першай была сустрэча з выдатным майстрам дзіцячай кнігі Т. Маўрынай. Сяброўства мастачакаднадумцаў, якія выбралі адзіны шлях спалучэння народнай дэкаратыўнай традыцыі з задачамі мастацкага афармлення дзіцячай літаратуры, прынесла абедзвюм пэўны плён. Знаёмства з графікам Г. Якубені стала пачаткам чатырохгадовага супрацоўніцтва, у выніку якога вызначыліся контуры арыгінальнага творчага стылю. Глыбока зацікавіўшыся народнай творчасцю, А. Лось і Г. Якубені аднымі з першых сярод прафесійных мастакоў-графікаў пачалі збіраць узоры беларускіх вышывак, ткацтва і іншыя вырабы народных майстроў. Такія штодзённыя блізкія зносіны з народным мастацтвам, жаданне знайсці і вывучаць яго ў самім жыцці, а не ў экспазіцыі этнаграфічнага музея, з’явіліся той плённай асновай, на якой ствараўся іх уласны мастацкі стыль. Задача, пастаўленая мастакамі, не магла быць вырашана прамым выкарыстаннем матываў народнай арнаментыкі ў афармленні кнігі. Патрабавалася знайсці іх адлюстраванне ў пластычнай мове ілюстрацый, у пабудове самога макета кнігі. Сумесная праца А. Лось і Г. Якубені пачалася ў 1960 г. Ужо ў 1961 г. выйшлі з друку першыя кніжкі ў іх афармленні. Назапашванне новых стылявых якасцей найбольш прыкметна выявілася ў афармленні ўкраінскай народнай казкі «Як святыя смятану елі» (1961). Арнамент, які багата аздобіў адзенне персанажаў, рэчы інтэр’ера і зрабіўся важным элементам кампазіцыі вокладкі і тытульнага аркуша, яркае ўбранне ілюстрацыйнай серыі, сугучнае ўкраінскаму народнаму мастацтву, дапамагаюць увесці чытача ў свет вясёлай народнай казкі. Вынаходліва вырашаецца задача аб’яднання малюнка, надпісу і расліннага арнаменту ў выразную кампазіцыю на вокладцы з дапамогай гнуткай гірлянды з кветак і лісця. У рабоце важную ролю адыгрывае яшчэ адзін аспект — даступная па форме, завостраная атэістычная накіраванасць ілюстрацый. Чарговай ступенню на шляху дасягнення цэльнасці ўсіх элементаў кніжнага ўбранства з’явілася работа мастакоў над беларускай народнай казкай «Залатая яблынька» (1962). Яны імкнуліся знайсці такую мастацкую форму ілюстравання, сама пластыка якой гаварыла б аб нацыянальнай прыналежнасці фальклорнай асновы. Ілюстрацыі ўжо не з’яўляюцца простым выяўленчым каментарыем да тэксту. Вызваліўшыся ад залішняй канкрэтызацыі і дробязнай апекі сюжэта, яны атрымалі самастойнасць вобразнага гучання. 3 вялікім тактам выкарыстоўваюцца магчымасці злёгку падфарбаванай гравюры на лінолеуме. Матэрыял і характар яго выкарыстання дазваляюць меркаваць, што мастакі былі знаёмы з работамі А. Макунайтэ ў галіне дзіцячай ілюстрацыі, народная стылістыка якіх закранула ўжо самы іх вобразны лад і сродкі пластычнай выразнасці. У аснове адлюстравання ляжыць патоўшчаны чорны контур, які абмалёўвае сілуэты персанажаў і дэталі ўмоўнага асяроддзя — кветкі, дрэвы, лісце і г. д. У старонкавых ілюстрацыях сюжэтная сцэна ўзбагачаецца арнаментальнымі матывамі, якія бяруць вытокі ў народнай разьбе па дрэве.