КНІГІ ОНЛАЙН
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 1: Ад старажытных часоў да другой паловы XVI ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 2: Другая палова XVI—канец XVIII ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 3: Канец XVIII — пач. XX ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 4: 1917—1941 гг.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 5: 1941 — да 60-х гг.
«праглядваецца» эмацыянальна-філасофскі настрой саміх мастакоў, імкненне глядзець на вобраз праз прызму ўласных пачуццяў і перажыванняў. У галерэі партрэтаў герояў адным з найбольш значных з’яўляецца «Партрэт Героя Савецкага Саюза Д. Ц. Гуляева» (1967), створаны А. Бембелем. Твар героя пададзены буйным планам, «нібы на ўвесь кадр», успрымаецца гледачом з усіх бакоў, надоўга захоўваюцца ў памяці востра падмечаныя мастаком рысы канкрэтнага героя. Гэтая ж канкрэтнасць, вялікая верагоднасць вызначаюць і іншыя творы. Скульптары імкнуцца перадаць індывідуальныя якасці кожнага героя, асаблівасці яго характару, строга канкрэтнае знешняе аблічча і абавязковае партрэтнае падабенства. Да ліку мастакоў, якія многа і паспяхова працуюць над вобразамі герояў Вялікай Айчыннай вайны, адносіцца і скульптар С. Вакар. Першыя яго творы — кампазіцыі «Рэйкавая вайна» (1957), «Юныя мсціўцы» (1958), «Стаяць насмерць» (1961) і іншыя сведчаць аб сур’ёзным і ўдумлівым падыходзе скульптара да распрацоўкі тэмы. У розныя гады С. Вакар стварыў запамінальныя вобразы ў партрэтах Герояў Савецкага Саюза П. Галавачова (1961), С. Шутава (1965), I. Казлоўскага (1967), К. Ар лоўскага (1972), I. Бельскага і У. Амельянюка (абодва 1973) і іііін. Адзін з лепшых твораў скульптара — партрэт мінскага падпольшчыка Героя Савецкага Саюза М. Кедышкі (1967). Аб працяглым і складаным пошуку увасаблення вобраза сведчаць некалькі варыянтаў, выкананых у розных матэрыялах. У закончаным партрэце М. Кедышкі перад намі паўстае суровы, унутрана сабраны чалавек, які нібыта насцярожана ўглядаецца ў цемру вуліц акупіраванага горада. Гэтаму ўражанню садзейнічае і энергічна падняты каўнер паліто і глыбока насунуты га- лаўны ўбор. Як нельга лепш выбраны і матэрыял — чорны граніт: ён узмацняе і падкрэслівае непахісную, цвёрдую рашучасць героя. Па-сапраўднаму цікавым, наватарскім быў пошук скульптара Л. Гумілеўскага ў творах на тэму Вялікай Айчыннай вайны. У трыпціху «Партызаны» (1967) яму ўдалося вырвацца з кола наглуха закрытых, «спаяных» кампазіцый, характэрных для многіх твораў беларускай скульптуры 60-х гадоў (ёсць такія работы і ў самога Л. Гумілеўскага — «Маці і сын» (1964), напрыклад). У «Партызанах» скульптару ўдалося «раскрыць» кампазіцыю, расчляніць фігуры людзей, прымусіць кожную з іх існаваць у прасторы незалежна адна ад адной, захоўваючы ў той жа час сувязь паміж сабой. Але сувязь гэта была ўжо не механічная, а сюжэтная, лагічная, псіхалагічная. У кожнай з чатырох фігур партызан прагляд- 67. С. Вакар. Партрэт Героя Савецкага Саюза М. Кедышкі. 1967 ваецца імкненне скульптара падкрэсліць галоўнае, агульнае, што аб’ядноўвае людзей,— непахісную волю і мужнасць. Аднак у той жа час кожны з іх з’яўляецца носьбітам нейкага аднаго сэнсавага пачатку. У адпаведнасці з вобразна-сэнсавай тэндэнцыяй скульптар выбірае і адзіную пластычную інтанацыю трыпціха — абагульненую форму скульптуры, адзіны энергічны рытм кампазіцыі. Цікава задумана і вырашана, напрыклад, кампазіцыя жанравага характару — «Партызанская сям’я» (1969). У ёй удала выкарыстаны традыцыі народнай разьбы па дрэве. Але не толькі своеасаблівай пластычнай трактоўкай скульптурнай формы падкрэсліваецца народны характар вобразаў партызан. Самым цікавым тут з’йўляецца кампаноўка фігур людзей у застылай, напружанай позе, нібы ў чаканні шчаўчка фотаапарата. Гэты жартоўны тон, які мастак абраў для характарыстыкі сваіх герояў, крыху грубаватая («самадзейная») манера разьбы па дрэве пераклікаецца з прыёмамі народнага мастацтва, надзеленага ў многіх выпадках вялікай доляй гумару. Але ў гэтым творы ёсць і моманты, якія сведчаць аб прынцыпова новым разуменні скульптарам сродкаў выяўленчасці, новага падыходу да прасторавага размяшчэння скульптуры. Разнастайнасць канкрэтных вобразаў герояў выліваецца ў адзіны вобраз савецкага чалавека ваенных гадоў (С. Селіханаў — «Партрэт Героя Савецкага Саюза А. Ф. Данукалава», 1975, П. Белавусаў — «Партрэт Героя Савецкага Саюза A. Р. Саенкі», 1975). У партрэтах Герояў Савецкага Саюза, што выканалі М. Рыжанкоў, В. Грос, I. Міско, У. Ананька, Б. Івонцьеў, Г. Мурамцаў і інш., паўстаюць вобразы людзей розных узростаў, воінскіх званняў, характару дзейнасці. Вырашаныя скульптарамі па-рознаму, гэтыя партрэты вызначаюцца маштабам, характарам леп- кі, старанна прадуманым адборам дэталяў. I хоць не ўсім мастакам удаецца ў поўнай меры раскрыць складанасць перажыванняў сваіх герояў, зразумець глыбіню і шчырасць пачуццяў людзей ваеннага часу, але ім уласціва імкненне да выяўлення лепшых якасцей савецкага чалавека ў гады вайны — яго самаадданасці, маральнай стойкасці, вернасці абавязку. Беларускія скульптары часта звяртаюцца да вобразаў людзей, лёс якіх так ці інакш быў звязаны з беларускай рэспублікай. Ім уласціва цэльнасць характараў, ідэйная перакананасць, воля і самаадданасць. У гістарычных партрэтах скульптары стараюцца спалучыць непаўторныя індывідуальныя рысы канкрэтных герояў з характэрнымі, тыповымі якасцямі, якія аб’ядноўваюць вядомых рэвалюцыянераў наогул (партрэты М. В. Фрунзе (1963) А. Анікейчыка,і А. Ф. Мяснікова (1964) Л. Гумілеўскага). Задачу зліцця індывідуальнага і тыповага, паказу канкрэтнага гістарычнага вобраза на фоне рэвалюцыйных падзей цікава вырашыў 3. Азгур у партрэце I. К. Апанскага (1967), былога намесніка ўпаўнаважанага прадстаўніка АДПУ па Заходняму краю. Партрэт нібы вяртае гледача ў гераічныя гады грамадзянскай вайны, у атмасферу далёкіх і цяжкіх часоў. I справа тут не толькі ў знешніх сімвалах (будзёнаўка, шынель з характэрнымі пятліцамі), якія скульптар скарыстаў з вялікім мастацкім густам. Задача вобразнага зместу партрэта вызначыла і строгую аб грунтаванасць кампазіцыі, асаблівасці пластычнага рашэння бюста, які вызначаецца выразнай, хоць і крыху халоднай адточанасцю формаў. Гераічная аснова вобразаў, якія яны ствараюць, прымушае скульптараў шукаць новыя формы абагульнення, выкарыстоўваць лепшыя традыцыі савецкай скульптуры папя- рэдніх перыядаў. Так з’явіўся адзін з лепшых партрэтаў С. Вакара — партрэт Г. Д. Гая (1971), пластычнае вырашэнне якога ўзбагачана зваротам мастака да традыцый скульптуры 20-х гадоў. Партрэт пабудаваны на падкрэслена геаметрычнай трактоўцы скульптурных формаў, якая з’яўляецца адной з характэрных асаблівасцей савецкай скульптуры першых паслякастрычніцкіх гадоў. Узбуйненыя жарсткаватыя формы твару, падкрэслена строгая і лаканічная абмалёўка каўняра ваеннага фрэнча, рэзка ўсечаная форма плячэй і тулава, якія служаць толькі падстаўкай Для галавы і магутнай шыі,— усе гэтыя прыёмы выкарыстаў скульптар як сродак вобразнай характарыстыкі, што ўзмацняе выразнасць партрэта. Гэта дало магчымасць звязаць вобраз Гая з тым часам, надаць партрэту характэрныя рысы гераічнай эпохі. Жыццё і дзейнасць У. I. Леніна заўсёды прыцягвалі да сябе ўвагу мастакоў. Але недахоп асабістых уражанняў і патрабаванне часу — быць гранічна верагодным у трактоўцы вобраза — абумовілі адзіны для ўсіх скульптараў прынцып стварэння вобраза У. I. Леніна — па фатаграфіях. Ён пакладзены ў аснову ўсіх твораў беларускага мастацтва, звязаных з яго вобразам. Па меры набыцця вопыту мастакі пачынаюць адыходзіць ад гіпнатычнага ўплыву фотадакументаў, хоць яны з’яўляюцца і назаўсёды застануцца першакрыніцай для вывучэння аблічча правадыра і яго эпохі. Работы 60-х гадоў значна пашырылі ідэйна-мастацкае тлумачэнне вобраза У. I. Леніна, узбагацілі арсенал кампазіцыйных і пластычных прыёмаў. ІІартрэт «У. I. Ленін» (1967) не толькі творчая ўдача П. Белавусава, але і адзін з самых значных твораў на ленінскую тэму ў беларускай скульптуры тых гадоў. Каштоўнасць яго ў тым, што скульптар не абмежаваўся дасягнутым падабенствам. Ён рашуча адмовіўся ад дробных знешніх характарыстык вобраза У. I. Леніна, трактуючы яго глыбей, шырэй, больш змястоўна. Да тэмы рэвалюцыі і вобраза Леніна звярнуўся і Л. Гумілеўскі. Кампазіцыі «Кастрычнік» (1974) скульптар імкнецца надаць сімвалічнае гучанне. Асаблівая прыўзнятасць вобразаў правадыра рэвалюцыі і трубача — яе вяшчальніка і прадвесніка — даступная гледачу і не патрабуе асаблівай расшыфроўкі. Але разам з тым, усведамляючы ролю трубача ў кампазіцыі, гледачу цяжка пагадзіцца з яго трактоўкай, празмерна утрыраванай, нават гратэскавай. У 60-я гады пачынаецца новы перыяд развіцця манументальнага мастацтва Беларусі. У рэспубліцы ствараюцца найбольш буйныя і цікавыя помнікі, манументы, мемарыяльныя комплексы. Разам з праектаваннем мемарыяльных комплексаў беларускія манументалісты плённа працуюць над статуарнымі помнікамі і помнікамі-бюстамі. Значная ўвага надаецца ў гэтыя гады стварэнню партрэтных помнікаў двойчы Героям Савецкага Саюза. Прыўзнята-гераічным строем вылучаецца помнік-бюст Герою Савецкага Саюза маршалу В. Д. Сакалоўскаму (скульпт. Г. Мурамцаў, архіт. В. Аладаў), высокія маральныя якасці савецкага чалавека адлюстраваны ў помніку Герою Савецкага Саюза генералу Д. I. Карбышаву (скульпт. В. Даненкаў) — абодва ў Гродне; шчырасцю і цеплынёй прывабліваюць невялікія помнікі-бюсты юным партызанкам В. Саломавай у в. Лаша Гродзенскага раёна (скульпт. В. Даненкаў) і Л. Сечка ў г. п. Любча Навагрудскага раёна (скульпт. В. Грос). Адзін з лепшых сярод іх — помнік сакратару падпольнага райкома КСМЗБ Мікалаю Арцюху ў Карэлічах (скульпт. Г. Мурамцаў). Размешчаныя на невялікіх плошчах, бульварах, перад будынка- мі грамадскага прызначэння ў процілегласць дынамічнай атмасферы горада, яны быццам бы ачалавечваюць прастору, наводзяць на роздум, на інтымнае эмацыянальнае перажыванне. У іх удала спалучаецца манументальнасць і камернасць. У 60-я гады працягваецца работа над ленінскай тэматыкай. У яе актыўна ўключаюцца прадстаўнікі новага пакалення беларускіх скульптараў: А. Анікейчык, I. Глебаў, Б. Івонцьеў, I. Краўчанка, Г. Мурамцаў, А. Заспіцкі, У. Ананька, В. Папоў і інш. Яны шукаюць новыя аспекты вырашэння помнікаў правадыру. Імкнучыся да сінтэзу з асяроддзем, скульптары ўжываюць новыя кампазіцыйныя прыёмы, якія адпавядаюць сучаснай архітэктуры. У многіх гарадах і вёсках рэспублікі ў 60-я гады былі ўстаноўлены помнікі ў гонар савецкіх воінаў і партызан: Маладзечне (скульпт. А. Заспіцкі, I. Глебаў), Віцебску (архіт. Ю. Шпіт, скульпт. Я. Печкін, Б. Маркаў) і інш. У гонар першага залпу «кацюш» (14 ліпеня 1941 г.) быў пабудаваны мемарыяльны комплекс у Оршы (архіт. Ю. Градаў, Л. Левін, В. Занковіч), у структуру якога ўключана рэактыўная ўстаноўка БМ-13. Той жа прыём злучэння ваеннай тэхнікі, створанай інжынернай думкай, і архітэктурных формаў надае своеасаблівасць помніку-катэру ў Пінску (архіт. М. Заржэцкі, інж. М. Кругліцкі).