КНІГІ ОНЛАЙН
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 1: Ад старажытных часоў да другой паловы XVI ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 2: Другая палова XVI—канец XVIII ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 3: Канец XVIII — пач. XX ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 4: 1917—1941 гг.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 5: 1941 — да 60-х гг.
лістам гаварыць не толькі аб асобных выдатных аркушах, а вызначыць беларускі плакат увогуле як мастацкую з’яву. Значнай падзеяй у культурным жыцці рэспублікі стала Чацвёртая мастацкая рэспубліканская выстаўка плаката (1980). Яна паказала павышэнне эстэтычных крытэрыяў беларускай плакатнай графікі, пластычную і стылявую своеасаблівасць твораў6. У гэты час у плакаце пачынаюць працаваць такія мастакі, як У. Васюк, В. Смаляк, У. Дубавецкі, А. Вербава, С. Саркісаў, В. Семянько, У Сытчанка, С. Стальмашонак і інш. Прыкметны ўздым ідэйна-мастацкага ўзроўню беларускага плаката, павелічэнне колькасці твораў — усё гэта забяспечыла магчымасць і абумовіла неабходнасць не проста пашырэння, а і дыферэнцыяцыі выставачнай практыкі. Тэндэнцыя да гэтага выразна акрэслілася ў 80-х гадах. Так, акрамя выставак-аглядаў арганізуюцца тэматычныя, рэтраспектыўныя, групавыя, персанальныя. Разнастайныя выстаўкі адлюстравалі новыя перспектыўныя тэндэнцыі ў развіцці беларускага мастацтва плаката. Гэта перш за ўсё пашырэнне тэматычнага і жанравага дыяпазонаў, удасканаленне мастацкай мовы, зместавая і вобразная насычанасць твораў. Прыкметна ўзрастае значэнне плаката ў арганізацыі эстэтычнага асяроддзя горада, грамадскіх і прыватных інтэр’ераў. Пра значную актывізацыю творчай працы плакатыстаў сведчыць іх выхад не толькі на ўсесаюзную, але і на міжнародную арэну. Варта адзначыць, напрыклад, экспазіцыю беларускіх плакатаў (агітплакатаў) у штаб-кватэры ЮНЕСКА ў Парыжы (1975), Біенале плаката ў Варшаве (1978), удзел плакатыстаў А. Чуркіна, У. Крукоўскага, У. Дубавецкага, Р. Данчанкі, 6 Шматаў В. Беларускі плакат //Маладосць. 1981. № 2. С. 158-164. Ю. Дзеева ў міжнароднай выстаўцы «Сатыра ў барацьбе за мір» (Масква, 1983), У. Цэслера, С. Войчанкі, А. Шалюты ў XI Міжнародным біенале плаката ў Варпіаве (1986) , дзе яны атрымалі прыз ААН на спецыяльным конкурсе «Год мірў», беларускіх маладых мастакоў С. Еўлампіева, А. Ляшкевіча ў Міжнародным конкурсе «Чаму голад? Чаму галеча?» у Нью-Йорку ў 1987 г. («Гранпры» і сярэбраныя медалі) і інш. Унутраная эвалюцыя беларускага мастацтва плаката была абумоўлена ідэйна-сацыяльнымі працэсамі і гістарычна-культурным становішчам у краіне, паколькі плакат не можа існаваць асобна. У гэты час у развіцці беларускай плакатнай графікі назіраецца значнае пашырбнне і ўзбагачэнне тэматыкі, арсенала выяўленчых сродкаў, адбываюцца істотныя змяненні ў яго вобразным ладзе, кампазіцыі, з’яўляюцца новыя жанры. Характэрнай становіцца функцыянальная пераарыентацыя плаката ў разгалінаванай сістэме сродкаў масавай камунікацыі (тэлебачанне, радыё, перыядычны друк, новыя сродкі інфармацыі — відэакасеты, камп’ютэры, галаграфічныя сродкі выяўлення і інш.). Плакат значна саступае ім і ў аператыўнасці, і ў масавасці. Яго неад’емная раней асаблівасць — інфармацыйнасць — адыходзіць на другі план, агітацыйны патэнцыял у новых умовах рэалізуецца інакш. Знікаюць адрозненні паміж агітацыйным і прапагандысцкім плакатам, ускладняецца яго асветніцкая роля, узмацняецца выхаваўчая. Ён арыентуецца не на імгненнае, а на мэтанакіраванае, яснае эстэтычнае ўздзеянне, дзе ўстаноўка на доўгатэрміновасць набывае асаблівае значэнне. Пераважаючае месца займае плакатаналіз, плакат-роздум. Увогуле эвалюцыя беларускай плакатнай графікі ідзе ад апавядальнасці і фабульнасці рашэнняў да вобразна-сімвалічнай трактоўкі. Адбываецца метафарызацыя плаката. 173. М. Сгома. Беражыце прыгажуню зямлю! 1973 Асноўная асаблівасць — разгортванне новай, у параўнанні з папярэднімі этапамі, вобразнай сістэмы, якая вызначаецца, з аднаго боку, пашырэннем і ўскладненнем вобразнай асновы плаката, з другога — імкненнем мастакоў да лаканічнага выяўленчага ўвасаблення ідэі, а значыць, да афарыстычнасці вобраза. Адначасова ў плакат прыходзіць так званая прадметнасць, што было характэрна і для іншых відаў выяўленчага мастацтва. Вобраз будуецца на абыгрыванні прадметнага свету, ужываюцца кантрастныя супастаўленні. Прадмет-метафара ставіцца ў сэнсавую сувязь са з’явай ці пэўнай галіной чалавечай дзейнасці, сімвалізуе тыя ці іншыя паняцці. З’яўляюцца такія плакаты, як «Навуку — на службу прыродзе!» (М. Стома, 1979), «Народ стварае хараство» (У. Крукоўскі, 1975) і інш. Кампазіцыя плакатаў узбагачаецца, робіцца больш развітой. Часцей ужываюцца дыяганальныя элементы, нечаканыя зрухі маштабаў, распрацоўваюцца іншыя ўмоўна-графічныя прыёмы. Так, напрыклад, у аркушы М. Стомы «Хатынь» (1979) літары ў выглядзе тлеючага вуголля ствараюць пэўны асацыятыўны вобраз. Важную ролю ў кампазіцыйным ладзе пачынае адыгрываць буйна пададзеная дэталь. Так, у плакаце I. Уладычыка «Няўжо патрэбна клетка для кветкі?» (1978) намалявана кветка белага гарлачыку, якая змешчана ва ўмоўную, нібы птушыную клетку. У плакатах названага кірунку значна ўзмацняецца кампазіцыйны сэнс асобнага сілуэтнага малюнка або групы з агульным сілуэтам. Плоскасныя кампазіцыі такога роду сустракаюцца ў гэты час надзвычай часта. Аснову выяўленчага ладу аркушаў «СОС!» (1974) У. Крукоўскага, «Боль зямлі маёй» (1980) В. Філімонава складае выразны кантраст светлага сілуэта асноўнай выявы з цёмным фонам. На выразным сілуэтным малюнку пабудаваны такі плакат, як «Народу-герою — слава!» (Р. Ганцэвіч, 1978), многія плакаты I. Радунскага, I. Крэйдзіка, 1. Уладычыка. Характэрнай рысай беларускай плакатнай графікі становіцца ўзмацненне філасофска-сімвалічнага пачатку. 3 асваеннем космасу, развіццём электронна-вылічальнай тэхнікі, генетыкі, сацыялогіі, грамадскай псіхалогіі адбыліся істотныя змены ў грамадскім светаадчуванні і светаразуменні. Усё гэта ў больш ці менш апасродкаванай форме ўплывае на мастацтва. У плакаце пачалося пераадоленне кансерватыўных тэндэнцый, абмежаванага разумення рэалізму, вызначыліся новыя рысы — цяга да сімвалізацыі выяўленчага ладу, імкненне давесці вобраз да знакавай формульнасці. Вобразныя пошукі ў гэтым напрамку найбольш выразна праявіліся ў творчасці У. Жука, У. Крукоўскага, У. Васюка, С. Саркісава, I. Уладычыка, В. Кавалеўскага, А. Отчыка. З’яўляецца новы тып плаката, разлічаны на ўспрыманне ў працэсе аналізу выяўленчых вобразаў-сімвалаў і іх супастаўлення. Такі аркуш У. Крукоўскага «Homo sapiens?» (1980). Трапна знойдзеная кампазіцыя дапамагае гледачу адысці ад стэрэатыпу мыслення. Птушка, задушаная перфастужкай,— гэты адкрыта плакатны вобраз акцэнтуе супярэчнасці часу. Адметная рыса другога плаката таго ж аўтара «Зверанят, нібы братоў малодшых...» (1972) — абагульненасць. Аўтар праводзіць думку аб тым, што чалавек — гэта неад’емная частка прыроды. Паступова ў беларускім плакаце нарастае тэндэнцыя да абагульненага метафарычнага ладу. Разам з канкрэтнымі паведамленнямі, фактамі ўсё большую ролю ў стварэнні плакатнага вобраза пачынаюць адыгрываць адцягненыя паняцці, як, напрыклад, самаахвяраванне, чалавекалюбства, мацярынства і інш., якія не маюць канкрэтнага аблічча. Пераход ад ілюстрацыі да разгалінаваных метафарычных канструкцый, да сімволіка-алегарычнага ўвасаблення тэм прынцыпова адрознівае беларускі плакат названага перыяду ад папярэдніх. Паняцце «плакатнасць» пашыраецца. Падрабязнае растлумачванне, «лабавыя» вырашэнні замяняюцца больш тонкім псіхалагічным уздзеяннем. У гэты час фарміруюцца дзве асноўныя тэндэнцыі. Першая з іх звязана з усталяваннем у сярэдзіне 60-х гадоў міжнароднага паняцця «графічны дызайн». У беларускім плакаце выразна акрэсліваецца тэндэнцыя да скарачэння выяўленчага прадметнага апавядання і адначасова да інтэнсіфікацыі значэнняў, якія падразумяваюцца. У якасці прыкладу можна назваць аркушы М. Стомы «Веражыце санітараў лесу!» і «Донар — дарыльшчык жыцця» (абодва 1973). У кампазіцыйнай пабудове іх адчуваецца строга рацыяналістычнае абмежаванне, зварот не столькі да эмоцый, колькі да інтэлекту гледача. Плакат успрыняў выразныя сродкі прамысловай графікі, якая звязана з рэкламай, масавым мастацтвам. Гэта не змяніла яго функцый, але садзейнічала фарміраванню новых эстэтычных прынцыпаў, разлічаных на ўзмацненне лагічна-канструктыўнага пачатку. З’яўляецца новы тып плаката, так званы інтэлектуальны, разважаючы. Творам гэтага кірунку ўласціва складаная мова сімвалаў, алегорый, падтэкстаў. Мастак свядома парушае натуральныя суадносіны паміж рэчамі, каб стварыць пэўныя акцэнты. Канцэпцыя афарыстычнага вобраза ўвасобілася ў плакатах «Кайданы рэчаў», «Не тапчы» (абодва 1975) Л. Кальмаевай, «Раззбраенне» (1976) У. Крукоўскага, «Браканьер — вораг прыроды» (1976) У. Жука, у творах В. Філімонава, I. Уладычыка, В. Смаляка і інш. 174. У. Крукоўскі. Раззбраенне. 1976 РАЗЗБРАЕННЕ! У плакатнай графіцы распаўсюджваецца мантажны прынцып кампазіцыі. Пачынаюць шырока ўжывацца такія стылістычныя прыёмы, як гіпербалізацыя, свядомае парушэнне маштабаў для выразнасці супастаўлення, як, напрыклад, у плакаце «Беражыце помнікі дойлідства!» (1975) М. Стомы, «Адновім помнікі дойлідства!» (1977) У. Крукоўскага. Распаўсюджваецца прыём перадачы ідэі праз адваротныя суадносіны маштабаў (перабольшванне малой формы і інш.), а таксама «фрагментацыя» (вобраз-дэталь буйным планам). Прыкметна павышаецца кампазіцыйная роля кантрастаў (колеравых, тонавых і інш.). Гэта выразна адлюстроўваюць такія плакаты, як «Запас вады не бясконцы» (В. Кавалеўскі, 1983), «Браканьер — вораг прыроды» (Д. Маслій, 1985), «Мір» (Л. Кальмаева, 1986). У канцы 60-х — пачатку 70-х гадоў у беларускай плакатнай графіцы сфарміраваўся напрамак так званага манументальнага плаката. Манументалізацыя адбываецца на ўзроўні вобразных структур і выяўляецца ў комплексе кампазіцыйна-мастацкіх асаблівасцей, якія ўвасабляюць урачыстасць, пафас пазітыўных пачаткаў, ва ўзмацненні рэпрэзентатыўнай функцыі плаката. Творчы вопыт беларускіх мастакоў, прыхільнікаў манументальнага Плаката (Т. Ігнаценка, Л. Замах, L Крэйдзік, В. Філімонаў, У. Жук і некаторыя іншыя аўтары), дапамагае развіццю нацыянальнай плакатнай графікі. Ён пацвярджае арганічнасць сінтэзу некаторых рыс, агульных для плаката 1 насценнага роспісу, мазаікі, фрэскі'. Але галоўнае — плакат характарызуецца новымі выразнымі сродкамі, новым падыходам да вырашэння тэмы, новымі выяўленчымі прыёмамі. На- 7 Внппер Б. Р. Статьм об нскусстве. М., 1970.