КНІГІ ОНЛАЙН
Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь
Гомел. вобл.
Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь
Магіл. вобл.
________________________________ ПРАДМОВА • 9
вымі відазменамі) яны і зараз стабільна ўжываюцца ў вусных зносінах (Бэрэсць, Бэрысць, Бэрэсце, Бёрасце, Гдрадня, Дарагічын. Навагарадак). Іншыя краіны (напрыклад, Польшча, Літва, Расія) тэрміноваадаптавалі беларускую айканімію на далучаных да іхтэры-торыях, а беларусам і 85 гадоў не хапіла для таго, каб пазбавіць сваю нацыянальную айканімію ад чужамоўнага налёту.
У працэсе рускамоўнай апрацоўкі мноства беларускіх назваў яш-чэ больш аддалілася ад свайго арыгінала. Напрыклад, беларускія Ча-рэмушнікі ў рускай перадачы перайначаны на Черёмушкй, адпаведна Чамярыцы — Чемерйсы, Сухавёжа— Суховержн, Шыцікі—ІДйтй-кн, Галавачы — Головйчй, Пўкшына — Пушкнно, Ндвыя Зелянькі — Новые Зелёнкй, Іваяічы—Мвановйчй, Смагардўка—Сморговка іг.д. Прайшоўшы праз расійскую канцылярыю, зніклі або страцілі пэўнасць цэлыя словаўтваральныя тыпы беларускіх айконімаў. На-прыклад, спрадвечнабеларускія назвы сельскіх паселішчаў на-аў, -оў (-ёў), -еў, -ін (-ын) зусім свядомабылі заменены назвыклыя для расіян формы на -ава, -ова (-ёва), -ева, -іна (-ына). Такім чынам, кажам Бар-бардў, Галачэў, Палдеў, Хднаў, Шапярэў(на Магілёўшчыне), Брылёў, Війдраў, Вдсаў, Людвікбў, Пдкрашаў, Хбрастаў (на Міншчыне), a пішам Барбардва, Галачэва, Палдева, Хднава, Шапярэва, Брылёва, Віндрава, Вдсава, Людвікдва, Пдкрашава, Хдрастава.
У савецкі перыяд якіх-небудзь пазітыўных зрухаў у дачыненні да нацыянальнай айканіміі не адбылося. Па-ранейшаму заставаліся ва ўжытку паланізаваныя і русіфікаваныя формы. Паступоваўвесь кор-пус беларускіх айконімаў, у тым ліку і картатэка назваў населеных пунктаў Беларусі пры былым Вярхоўным Савеце БССР, быў пераве-дзены на рускую арфаграфію. Пасля гэтага беларускамоўныя формы айконімаў выводзіліся выключна з рускамоўных, што дадало нераз-бярыхі, памылак і скажэнняў.
Працяглая афіцыйная фіксацыя беларускіх айкенімаў у адаптава-ных рускіх формах і адвольная перадача іх на беларускую мову спа-радзілі масу варыянтаў (фанетычных і марфалагічных мадыфіка-цый), далёкіх ад арыгінала. Прыкметна павялічыўся разрыў паміж пісьмовай формай і вуснай. Вось як гэта выглядае на канкрэтных прыкладах. У розных раёнах Гродзенскай вобласці мясцовая форма Дзітва, Падзітва, Бальчыцы, Варандва, Кармілкі, Няцёча, Бяліца, афіцыйная —Дзітва, Падзітва, Бдльчыцы, Вдранава, Карнілкі, Няцёч, Бёліца.
1а Зак. 751
lOjJIPAflMOBA,______________________________________________________________________________________________________________________________________
Разнабойтрывалаўсталяваўся іўпісьмовайпрактыцы. Наватудо-сыць аўтарытэтных сучасных выданнях адна і тая ж назва пішацца па-рознаму: Альбін і Альбінск, Старсідўмка і Старадўбка, Мя-хёдавічы і Міхёдавічы, Зашчэб ’е і Зашчдб 'е, Снядзін і Снёдзін, Качан і Качандва, Гарўсты і Гарысгпы, Кабішча і Кабішы, Ціхднавічы і Ціхандвічы,Дынсіраўка іДзінараўка, Станькава і Станькаў,Грабёнь і Грэбень, Скрыльская Слабада і Скрыль-Слабада, Гарбанаўка і Урбанаўка, Сялёц і Сяльцы, Кдрсынь і Карсынь, Грачьіхі і Грычыхі, Бялавічы і Бялбвічы, Клаўсўці і Клаўсюці.
Нямала шкоды нанесла нацыянальнай айканіміі кампанія па пе-райменаванні, якая дасягнула сваёй вяршыні ў 1960-я гады. Толькі ў 1964—1968 гг. свае спрадвечныя назвы страцілі звыш трохсот насе-леных пунктаў Беларусі. А ўвогуле сёння тысячы нашых вёсак жы-вуць пад чужымі імёнамі. Найболей пацярпеў старажытны айка-німны фонд. 3 яго складу выдалена ўсё, што здавалася зняважлівым, грубым, ідэалагічна неадпаведным ці проста незразумелым. Побач з сапраўды абразлівымі і немілагучнымі назвамі тыпу Сабакінцы, Неўмывакі, Халуі, Боўдзілавічы, Балванаўка, Бязбожнік, Дурынічы, Гнойны Рак нярэдка адыходзяць у нябыт і зусім прыстойныя, ары-гінальныя (часам адзінкавыя ў сваім родзе) назвы, такія, як Ліхтэрня, Стары Майдан, Суднікі, Гарадок, Манастыр, Божадары, Вобчае, Вулька Жандовая, Засценак Дубрава, Данілаўская Буда, Гаспода, Маёніпак, Фальварак, Бераставіца, Іван-Бор, Аўгустберг, Рада-цэнь і інш.
Разам з імі зніклі важныя гістарычныя і моўныя звесткі, якія ты-чацца мінулага нашага краю. Напрыклад, словаліхтэрня ў старажыт-насці азначала ‘прадпрыемства, на якім выраблялі ліхтэры — не-вялікія грузавыя судны тыпу баржы’; словамайдан—‘печ, у якой аб-пальвалі цэглу’, буда — ‘прадпрыемства па перапрацоўцы драў-ніны; паташны завод’; гарадок — ‘старажытнае ўмацаванае па-селішча; крэпасць’; вулькаіролька)—‘новае паселішча, жыхары яко-га на пэўны час вызваляліся ад падаткаў’, польскі прыметнік жандо-вы (rzadowy) ‘урадавы, дзяржаўны, казённы’ ўказвае натое, што па-селішча належала дзяржаве, а не прыватнай асобе; засценак — ’паселішча або шнур зямлі за межамі (сцяною) асноўных надзелаў’; словы гаспода, маёнтак, фальварак— ‘сядзіба маёмнага гаспадара, пана’; вобчае — ‘зямля, якая знаходзілася не ў прыватным, а ў агуль-ным (абшчынным) карыстанні’.
ПРАДМОВА • 11
Між іншым, большасць скасаваных назваў не ўтрымлівае ніякага зняважлівага сэнсу. Нехта не ўпадабаў назву Супаросная Слабада, у якой, відаць, пачулася штосьці сугучнае са словам паросная (‘жы-вёліна, якая носіцьу сабе плод’ — прасвінню). Насамойсправевёска гэтак названа за тое, што ў даўніну, будучы яшчэ слабадою, яна раз-мяшчалася на беразе ракі Супаросль. Дарэмна абвінавацілі ў нечым непрыстойным і назву Загаліха. Сэнс яе ў тым, што для заснавання свайго паселішча людзі абрал і месца за бязлесным балотам, у народзе яно завецца галае (голае) балота, або проста гала, галіха, галіца (ана-лагічна лысуха, лысіца ‘гара без расліннасці’). Назву Чарцеж, на-пэўна, параднілі са словам чорт і перайменавалі ў Сонечнае. У са-праўднасці ж паміж імі няма нічогаагульнага. Ды і ці мог старажытны набожны чалавек увасобіць у назве свайго паселішча д’ябальскі сэнс? Чарцеж, які Чарцёж, Чарцяж, Чэ/?г//тэматычназвязанызпад-сечна-агнявым земляробствам, якое з глыбокай даўніны было тыпо-вым заняткам беларусаў. Каб адваяваць у леса мізэрны астравок вор-най або сенажатнай зямлі, трэба было найперш засушыць дрэвы. 3 гэ-тай мэтай на іх у пэўную пару года рабілі засечкі (черіпн, чертяжгі). Адсюль і пайшлі назвы лясных дзялянак, а таксама тых паселішчаў, што на іхзасноўваліся. Словы гэтыя і іхсэнс вельмі даўнія, яны зрэд-ку згадваюцца толькі ў тэкстах старабеларускіх пісьмовых помнікаў XVI—XVII стст. He змяшчаюць у сабе негатыву і такія назвы, якй-поны,Пецюлі, Мартышкі. У іх знайшлі ўвасабленне размоўна-быта-выя формы афіцыйных праваслаўных імёнаў (Гапон ад Гапей, Пя-цюль арПётр, Мартышок, Мартышко ярМарцій). У мінулым бела-русы надзвычай творча папрацавалі над чужым, незразумелым ім іменасловам, што прыйшоў у X ст. з Візантыі разам з прыняццем хрысціянства на Русі. Напрыклад, афіцыйнае імя Евфнмнй у вуснах народа пераўтворана ў Яхім, Аўхім, Ахім, Аўхута, Юх, Юхо, Юхно, Юш, Юша, Юшко, Юць, Ютко, Юцко, Яхно, імя Константйн — у Косця, Касцюк, Касцюшка, Кастыка, Касцян, Касцяш, Касцяй, Кас-цялей, Касцяга. Менавіта яны і засведчыліся ўтакіх назвах нашых па-селішчаў, як Аўхімкі, Аўхуты, Юхавічы, Юхнава, Юхнавічы, Юшкі, Юшкавічы, Юфшкі; Касцюковічы, Касцюшкава, Касцюкі, Касцяны, Касцянкі, Касцяшы, Кастыкі, Касцягаўка.
Тысячы назваў вядуць свой пачатак ад родавых празванняў і мяну-шак тыпу Бальдзюкі, Блізнюкі, Брухачы, Быкі, Ваўкі, Каты, Рагачы, Ма/пыкі, Ласі, Сабалі, Баранавічы, Калацілы, Петухоўка, Рылаў-Іа*
12 • ПРАДМОВА ~____________________________________
шчына. Як правіла, мы з разуменнем ставімся да прозвішчаў Быкаў, Воўк, Кот. Собаль, Баранаў, Петухоў, Рылаў, Шы.чаў, Слюнькоў, аў складзе назваў паселішчаў яны нас чамусьці раздражняюць. Каты замяніл і на Сасновую, Слюнькоўшчыну— наКрасную Паляну, Бізю-кі — на Майскую і г. д. У немцаў і англічан, напрыклад, назвы Оксен-фурт і Оксфард у перакладзе абазначаюць Бычыяы Брод, але ўспры-маюцца зусім натуральна і ніхто не збіраецца іх пераймяноўваць.
Надзівалёгка мы расстаемся з гістарычна матываванымі наймен-нямі і замяняем іх на штучна прыдуманыя. Вёска Засценкі пасля пе-райменавання стала называцца Кастрычнік, Драхча Буглацкая — Праўда, Кстцюгі — Красны Маяк, Шпалзавод — Брацкая, п. Пак-роўскі—Пражэктар,Амерыка—Савеі{кая,Падсавін—Ляшчэўнік, Заграбелле — Сцяг, Рачча — Пралетарыя. Значны культурны пласт геаграфічных назваў пацярпеў у выніку ідэалагічнай мадэрнізацыі. Вёска БожыДар перааформілася ў Красны Дар, Горы-Горкі — у Бе-ларускія Горкі, Алёс — у Чырвоны Алёс, Лясны Востраў — у Чырво-ны Востраў, Германава Слабсіда — у Чырвоную Слабаду і г. д. Пера-йменаванні, як правіла, праводзіліся стыхійна, некампетэнтна. Таму ў адным і тым жа раёне можа быць дзве і болей аднолькавых назвы. А краіну ў цэлым літаральна запаланілі назвы з рэвалюцыйнай (чыр-вонай)сімволікайнакшталт Чырвоны Змагар, ЧырвоныГруд, Чырво-ны Кут, Чырвоная Кветка, Красны Мост, Красны Курган, Красны Пахар, Красяы Багатыр, Красная Ніва. Голькі ў адной Гомельскай вобласці іх больш за семдзесят. Падобна, што над сэнсам гэтых назваў ніхто ўсур’ёз не задумваўся. Інакш не з’явіліся б на свет та-кія кур’ёзныя наватворы, як Чырвоны Алёс (алёс азначае ‘альховае балота’), Савецкая Морач (морач азначае ‘цёмнае балота’), або гібры-ды тыпу Чырвоны Пахар.
У 1960—1980-я гады асабліва выразна пазначылася тэндэнцыя да вымывання з айканіміі нацыянальнай лексікі. Паўсюдна пры перай-менаванні і найменаванні новых паселішчаў пачалі ўводзіцца руска-моўныя назвы тыпу Восток, Луч, Лучезарная, Отрадное, Первое Мая, Победнтель, Победа, Пятйлетка. Заря Коммунйз.ма, Родйна, Снреневка, Трудовая. Па-беларуску яны перадаюцца або трансліта-рацыяй (Красны Акцябр, Васход, Васток), або перакладам (Чырвоны Кастрычнік, Усход). Нярэдка нават мясцовы жыхар не ў стане раза-брацца, як жа завецца яго вёска — Пераможац ці Пабядзіцель, Пра-мень ці Луч, Кастрычнік ці АкцябрЗ Здараецца, пераклад выцясняе
ПРАДМОВА • 13
арыгінал і атрымлівае афіцыйнае прызнанне. Тады для таго, каб правільна напісаць назву, трэба абавязкова высветліць на якой мове яна ўпершыню была зафіксавана — на рускай ці беларускай. Калі на рускай, то згодна з міжнароднымі правіламі, назву трэба не перакла-даць, а запісваць літарамі беларускага алфавіта: Акцябр, Вазраж-джэнне, Дзвігацель, Луч, Лучазарная, Родзіна. Відаць, нетрэба нікога пераконваць у тым, што гэтыя назвы ў нацыянальным тапанімным кантэксце (і без кантэксту) успрымаюцца як чужародныя, штучныя ўтварэнні. А што, калі ад іх спатрэбіцца ўтварыць прыметнік? Як мы назавем краму, школу, бальніцу ці дзіцячы садок у вёсках Залог Пяцілеткі, Пабедная, Родзіна, ТрудаваяЗ