КНІГІ ОНЛАЙН
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 2: Другая палова XVI—канец XVIII ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 3: Канец XVIII — пач. XX ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 4: 1917—1941 гг.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 5: 1941 — да 60-х гг.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 6: 1960-я — сярэдзіна 1980-х гг.
36 Поболь Л. Д„ Наумов В. Д. 0 пекоторых предметах матернальной культуры селніца Обіідніі, с. 429. кананы з глушонага шкла аднаго саставу. Па суадносінах асноўных шклоўтваральных вокісаў, а таксама па значнаіі колькасці свінцу і медзі гэта шкло не можа быць аднесена ні да аднаго тыпу антычнага шкла37. Бліжэй за ўсё яго састаў да натрыева-свінцова-крэменязёмнага шкла, якое, як мяркуецца, адносіцца да тыпова старажытнарускага рэцэпта 38. Мясцовы выраб лунніц пацвярджаецца даследаваннямі каля в. Тайманава, дзе на шматслойным селішчы II — IX стст. н. э. выяўлены такія ж лунніцы, але з болып складанай колеравай гамай. Адна з трох знойдзеных тут лунніц аздоблена чырвонай і белай эмаллю 39. Разгледжаныя прадметы быту (керамічны посуд, прасліцы), культу (грузікі, некаторыя падвескі), разнастайныя ўпрыгожанні (шпількі, фібулы, бранзалеты, пярсцёнкі, пацеркі) сведчаць пра параўнальна высокі ўзровень матэрыяльнай і мастацкай культуры плямён жалезнага веку. Акрамя зграбнай, прадуманай, функцыянальна апраўданай формы многія вырабы маюць разнастайны арнамент, які, з аднаго боку, можна разглядаць як сімвал пэўнай культуры, а з другога — як выяўленне эстэтычных густаў старажытнага насельніцтва. У агульным выглядзе, форме і дэкоры вырабаў розных плямён шмат аналагаў, што выклікана канкрэтным прызначэннем той ці іншай рэчы, і ў той жа час заўважаюцца адрозненні ў тэхніцы выканашія, форме, арнаментальных матывах, паколькі ствараліся яны рознымі ў этнічных адносінах групамі насельніцтва. 37 Поболь Л. Д., Наумов В. Д. 0 некоторых лредметах матерпальной культуры селніца Обнднн, с. 436. 38 Безбородов М. А. Стеклоделпе в Древней Русн.— Мн., 1956, с. 207. 39 Каробушкіна Т. М. Вынікі пошукаў.— Помнікі гіст. і культ. Беларусі, 1974, № 1, с. 42. * * * Абмежаваная колькасць фактычнага матэрыялу па гісторыі і культуры плямён, якія насялялі тэрыторыю Беларусі ў VI—VIII стст., не дае важкіх падстаў для грунтоўных вывадаў аб шляхах, формах і характары тагачаснага дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва. Але на аснове археалагічных даных можна меркаваць аб развіцці розных рамёстваў, у тым ліку ганчарнага, керамічнага, 13. Гліняная фігурка каня з в. Гарошкава Рэчыцкага р-на Гомельскай вобл. I—VI стст. прадзіва і ткацтва, вытворчасці ўпрыгожанняў з каляровых металаў і шкла, апрацоўкі косці, рогу, каменю і інш. Керамічная вытворчасць гэтага часу прадстаўлена галоўным чынам посудам. Як і ў папярэдні перыяд, яго выраблялі ўручную з мясцовых глін з дабаўленнем пяску і жарствы. Ляпілі пасудзіны са стужак шырынёй 4—6 см і абпальвалі на агні. Край венчыка ў большасці выпадкаў круглявы (цэнтральпая і паўночная Беларусь, Падняпроўе) ці зрэзаны нажом гарызантальна або скошана (Палессе). Дпішчы заўсёды плоскія, часта патоўшчаныя пры пораходзе да сценак. Ляпны посуд поўдня Беларусі даволі аднастайны па форме — гаршкі выцягнутых прапорцый пашыраюцца ў верхняй частцы тулава і звужаюцца каля дна і горла (тып Карчак), нізкія шырокія міскі, біканічны посуд і круглыя патэльні з невысокімі борцікамі. У комплексах з «пражскім» посудам іншы раз сустракаюцца слабапрафіляваныя цюльпанападобныя і рабрыстыя пасудзіны, прапорцыі якіх аналагічныя верхнедняпроўскай балцкай кераміцы тыпу Тушамлі-Калочына. Арнаментацыя на посудзе адсутнічае. Толькі вялікія гаршкі з прамой і кароткай шыйкай і круглявымі плечыкамі іпшы раз упрыгожаны ляпным валікам з косымі насечкамі. Кераміка Заходняй Беларусі (палеская) канца I тысячагоддзя (тыпу Лукі Райкавецкай) апрацавана з меншай дасканаласцю. Сценкі таўсцейшыя, днішчы масіўныя, абпал слабы, колер посуду шэры, чорны ці карычневы з чорнымі плямамі. Па форме кераміка тых жа відаў, што і тыпу Карчак. Гэта высокія стройныя гаршкі і міскападобны посуд. Многія вырабы арнаментаваны па венчыку ямкамі (круглымі ці авальнымі), пазногцевымі і пальцавымі паглыбленнямі. Зрэдку і на сценках сустракаецца ямачны ці прачэрчаны арнамент: няроўная хваля або сцябло з адыходзячымі парасткамі. Кераміка цэнтральнай і паўночнай Беларусі трэцяй чвэрці I тысячагоддзя (культура тыпу верхняга пласта Банцараўскага гарадзішча) па форме некалькі адрозніваецца ад палескай. Адну групу складае гладкасценны посуд вышынёй 27—30 см, дыяметрам па верхняму краю 22— 27 см для гатавання ежы. Да гэтай групы адносяцца таксама таўстасценныя пасудзіпы вышынёй 40—50 см, дыяметрам 30—37 см для захавання прадуктаў. Некаторыя мелі шурпатую бугрыстую паверхню. Другая група — посуд больш высакаякаснай аіграцоўкі з лешпых гатункаў гліны з дабаўленнем пяску. Паверхня яго добра загладжана. Па форме посуд абедзвюх груп падзяляецца на некалькі відаў: слабапрафіляваны, цюлыіанападобны, слоікападобны, рабрысты, цыліндрычна-канічны і круглабокі. Найболып характэрныя і распаўсюджаныя віды ў культуры верхняга пласта Банцараўскага гарадзішча — цюльпапападобны і слабапрафіляваны. На керамічных вырабах гэтай культуры адсутнічае арнамент. Гліняныя прасліцы VI — VIII стст. па форме аднолькавыя на ўсёй тэрыторыі Беларусі — біканічныя, сплясканыя. Арнамент сустракаецца рэдка. Дэкор складаецца з трохвугольнікаў, ромбаў, іншы раз зігзагаў, утвораных з кропак. У VI—VIII стст. насельніцтва сучаснай тэрыторыі Беларусі займалася здабычай жалезнай руды і вырабам разнастайных прадметаў гаспадарчага прызначэння — нажоў, шылаў, іголак, сякер, восцей, крэсіваў, цугляў, прадметаў узбраення і рыштунку — наканечнікаў стрэл і дзідаў, панцыраў (на гарадзішчы Хатомель знойдзены жалезныя пласцінкі — рэшткі панцыра). Хаця ўсе гэтыя прадметы утылітарнага прызначэння, майстры, якія іх стваралі, імкнуліся зрабіць рэчы не толькі зручнымі ў карыстанні, але і прыгожымі. Прыкладам могуць быць нажы з суцэльнаметалічнымі ручкамі, кожная з якіх канчаецца двума спіралепадобнымі завіткамі. Ручка нажа з гарадзішча Равячкі ўпрыгожана завіткамі ў выглядзе лацінскай літары S. Можна меркаваць, што нажы са спіралепадобнымі завіткамі мелі культавае прызначэнне і іх нашэнне было прывілеяй заможнай часткі насельніцтва. У другой палове I тысячагоддзя іі. э. шкляныя ўпрыгожанні пашырыліся на паўпочныя, паўночна-заходнія і паўночна-ўсходнія раёны Беларусі. У гэты час тут з’яўляюцца не толькі шкляныя ўпрыгожанні, але і металічныя: пласцінчатыя і спіральныя бранзалеты, падковападобныя спражкі з закручанымі нязлучанымі канцамі, цвікападобныя шпількі, ланцужкі, трапецападобныя і манетападобныя прывескі, металічныя арнаментаваныя бляшкі для аздобы паясоў. Ювелірныхвырабаў VI—VIII стст. да нашага часу дайшло няшмат, але ёсць падставы гаварыць аб высокім узроўні майстэрства іх стваральнікаў. У 1912 г. на пашы каля в. Хоцішча Слаўгарадскага раёна была сабрана калекцыя рэчаў, у якую ўваходзілі тры бронзавыя з пазалотай бляшкі з выявамі птушыных галовак і выпуклай фігуркай чалавека, дзевяць бронзавых фібул, сем бронзавых вітых і масіўных, з патоўшчанымі канцамі бранзалетаў, дзве бронзавыя грыўні з падвескамі і тры вітыя пярсцёнкі, 24 бурштынавыя пацеркі рознай велічыні і формы (у тым ліку восем грушападобных), 10 шкляных пацерак сіняга і чырвонага колеру бочкападобнай формы. У 1930 г. у тым жа раёне знойдзена частка масіўнай бронзавай спражкі і два бронзавыя бранзалеты. Доўгі час гэтыя рэчы не мелі аналагаў, апрача блізкіх па стылю бронзавых пласцін і спражкі, якія былі знойдзены за межамі Беларусі — на могільніку Боркі ў Разані. На гарадзіпічы каля в. Дзямідаўка Смаленскай вобласці была выяўлена яшчэ адна падобная сярэбраная спражка. Гэта дазволіла ўвязаць упрыгожанні тыпу Хоцішча з канкрэтным культурным асяроддзем — помнікі тыпу Тушамлі-Калочына. Абедзве спражкі маюць авальнае гладкае кальцо раўнамернай таўшчыні, шырокі выгнуты шып з папярочнай пляцоўкай-перакладзінай, выцягнуты авальны шчыток з заклёпкамі ў паўкруглых выступах. Разьба на спражках трохгранна-выемчатая і ў выглядзе грубой прамавугольнай рашоткі. Пры блізкасці форм і дэкору спражка з Хоцішча адметная па арнаментацыі. Яна мае разьбяную раму ў выглядзе літары В, якая абкружае зацітрыхаванае «поле». Масіўная галава арла з доўгай жалабаватай дзюбай даволі нязграбна пасаджана на нізкіх прамавугольных выступах. Верхнедняпроўскія спражкі з выявай галавы арла па форме і стылю 14. Шклоўскі ідал. X ст. ДМ БССР блізкія да заходнееўрапейскіх з выявамі арліных галоў з доўгай жалабаватай дзюбай, выкананых у тэхніцы трохграннай выемчатай разьбы. Такія выявы ёсць у дэкоры спражак і пальчатых фібул, знойдзеных на сярэднім Дунаі. Яны былі шырока распаўсюджаны ў VI ст. на тэрыторыі ад сучаснай Румыніі і Балгарыі да Іспаніі і Францыі. Абоймы з пражак з Хоцішча і Дзямідаўкі маюць выгін краю з боку кальца, што надае ім так званую ныркавую форму. Ювелірныя вырабы з Верхняга Падняпроўя настолькі своеасаблівыя па камбінацыі шырока распаўсюджаных мясцовых элементаў дэкору і іх трактоўцы, што іх нельга лічыць прадметамі імпарту. Яны вызначаюцца стылёвай аднароднасцю і створаны ў традыцыях рамяства Сярэдняга Падняпроўя. У VI—VIII стст. упрыгожанні вырабляліся не толькі з жалеза, бронзы і серабра, але і з іншых каляровых металаў, у прыватнасці з волава і свінцу. Бропзавых рэчаў параўнальна няшмат, хаця бронзаліцейная вытворчасць як галіна хатняга рамяства на тэрыторыі цэнтральнай і паўночнай Беларусі знаходзілася на даволі высокім узроўні. Рэшткі тыгляў знойдзены амаль у кожным жыллі, на падставе чаго можна меркаваць, што выраб бронзавых рэчаў, у тым ліку і ўпрыгожанняў, быў масавым заняткам насельніцтва. Сярод ювелірных вырабаў азначанага перыяду звяртаюць увагу жалезныя фібулы падковападобнага і арбалетападобнага тыпаў. Такія фібулы былі шырока распаўсюджаны таксама ў плямён, якія засялялі тэрыторыю Прусіі, Літвы, Латвіі, Эстоніі. 3 жалеза вырабляліся шпількі ў выглядзе кія. На паселішчы Чырвоная Зорка выяўлена жалезная шпілька з авальным канцом, арнаментаваная з аднаго боку радыяльнымі насечкамі. 3 жалеза зроблены гітарападобныя і круглыя спражкі з Хатомля і Хорска, кольцы авальнай формы з Калочына і Нова-Быхава. Калекцыя бронзавых упрыгожанняў, знойдзеная ў цэнтральнай Беларусі, складаецца з бранзалетаў, трапецападобных падвесак, пярсцёнкаў, спіралек, званочкаў. Бранзалеты пласцінчатыя (Гарадзішча), гладкія з роўнымі, а таксама з расшыранымі і патоўшчанымі канцамі. Бранзалет з Банцараўшчыны мае вельмі расшыраныя і патоўшчаныя канцы з эліпсоідным папярочным сячэннем. Дэкор складаецца з падоўжных, а на канцах — папярочных паяскоў з кропкамі, насечкамі і заштрыхаванымі трохвугольнікамі.