КНІГІ ОНЛАЙН
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 2: Другая палова XVI—канец XVIII ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 3: Канец XVIII — пач. XX ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 4: 1917—1941 гг.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 5: 1941 — да 60-х гг.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 6: 1960-я — сярэдзіна 1980-х гг.
Меркаваць аб планіроўцы і памерах старажытных сельскіх пасяленняў на тэрыторыі Беларусі цяжка, бо іх раскопкі не праводзіліся. Відаць, як і на суседніх з Беларуссю тэрыторыях, старажытныя вёскі мелі лінейную (радавую) або вулічную планіроўку і невялікія памеры (ад 6,5 да 40 тыс. кв. м у IX—X стст. і да 2— 5 тыс. кв. м у XI—XIII стст.) з невялікай колькасцю двароў — ад двух-трох да некалькіх дзесяткаў 27. 24 Лысенко П. Ф. Города Туровской землн, с. 85—88. 25 Загорульскпй Э. М. Древнпй Мннск, с. 40. 26 Штыхов Г. В. Древнпй Полоцк, с. 50. 27 Седов В. В. Сельскпе поселеппя цептральных районов Смоленской землн (XIII—XVII).— М., 1960, с. 23; Беларускае народное жыллё, с. 15—21. Такім чынам, назіраецца агульнасць асноўных рыс у развіцці горадабудаўніцтва і матэрыяльнай культуры на шырокіх прасторах Усходняй Еўропы. Насельніцтва на гэтай тэрыторыі знаходзілася на адным узроўні сацыяльна-эканамічнага развіцця. Тут дзейнічалі адзіныя фактары, якія абумовілі ўзнікненне гарадоў. Шмат агульнага выяўляецца ў плапіроўцы старажытных гарадоў, у прынцыпах пабудовы абарончай сістэмы, у манументальным дойлідстве і масавым грамадзянскім будаўніцтве. Адрозненпі, якія існуюць у будаўніцтве на тэрыторыі Беларусі і болыіі паўднёвых раёнаў, тлумачацца прыродна-геаграфічнымі ўмовамі. Развіццё матэрыяльнай культуры гарадоў на тэрыторыі Беларусі адбывалася ў агульным рэчышчы развіцця культуры ўсходнеславянскіх плямён. * * * Археалагічныя даследаванні сведчаць, што большасць збудаванняў на тэрыторыі Беларусі рабілася выключна з дрэва. Толькі пасля ўтварэння і ўмацавання раннефеадальнай дзяржавы перад архітэктурай паўсталі новыя задачы, якім павінны былі адпавядаць і прынцыпова новыя тыпы збудаванняў. У сталіцы Старажытнарускай дзяржавы Кіеве мураванае будаўніцтва пачалося ў канцы X ст., калі з дапамогай візантыйскіх дойлідаў была ўзведзена першая манументальная царква — Дзесяцінная. На тэрыторыі Беларусі найболып старажытным каменна-цагляным будынкам быў Сафійскі сабор у Полацку, узведзены ў сярэдзіпе XI ст., неўзабаве пасля пабудовы Сафійскіх сабораў у Кіеве і Ноўгарадзе. Дакладная дата яго ўзвядзенпя невядома, аднак у 60-х гадах XI ст. Сафія полацкая ўжо існавала, бо аб ёй упамінаецца ў «Слове аб палку Ігаравым» у сувязі з дзейнасцю полацкага князя Усяслава Брачыславіча. Паказальна, што трэці, пасля кіеўскага і ноўгарадскага, Сафійскі сабор быў збудаваны менавіта ў Полацку, які ў сярэдзіне XI ст. быў адным з найбольш значных палітычных цэнтраў Русі. Зараз цяжка ўявіць першапачатковы выгляд Сафійскага сабора, бо храм шмат разоў перабудоўваўся і поўнасцю змяніў сваё першапачатковае аблічча. Асабліва значная перабудова адбылася ў сярэдзіпе XVIII ст. (архіт. Я. Глаўбіц і Б. Касінскі), у выніку якой былі разбураны ўсе слупы храма і захаваліся толькі зпешнія сцены і апсіды, з поўначы прыбудавана новая алтарная апсіда, а з поўдня размешчапы ўваход і дзве высокія барочныя вежы. Такім чынам, падоўжная вось храма была павернута перпендыкулярна да яе першапачатковай арыентацыі. Ад старажытпых слупоў захаваліся толькі іх ніжнія часткі, схавапыя пад драўлянай падлогай сучаснага будынка. Сафійскі сабор пакуль што вывучаны слаба. Асобныя даследчыкі закраналі ў асноўным прыватныя пытанні яго рэканструкцыі і нярэдка прыходзілі да супрацьлеглых вывадаў. Напрыклад, да апошняга часу заставалася нявырашаным пытанне, калі пабудаваны заходнія апсіды цяперашняга храма і ці з’яўляюцца яны першапачатковымі. Толькі археалагічныя раскопкі апошніх гадоў паказалі, што гэтыя апсіды прыбудаваны да храма ў XVIII ст., калі ў сувязі з пераарыентацыяй падоўжнай восі храма з’явілася неабходнасць узвесці для сіметрыі заходнія апсіды, якія паўтарылі форму старажытных усходніх. У працэсе археалагічных работ, праведзеных унутры і вакол сабора, выяўлепы таксама рэшткі галерэі, якая прымыкала да храма. У выніку гэтых даследаванняў з’явілася магчымасць аднавіць першапачатковы выгляд Сафійскага сабора. Безумоўна, будаўнікі ўяўлялі сабе полацкую царкву як спрошчаны варыянт кіеўскай Сафіі. Полацкая Сафія па структуры плана вельмі блізкая да Сафіі ноўгарадскай: тут таксама не пяць (як у кіеўскай), a ўсяго тры апсіды, унутраныя аркады не трайныя, а двайныя. У адрозненне ад кіеўскай полацкая Сафія мела адну, а не дзве галерэі. У той жа час 15. Сафійскі сабор у Полацку. XI ст. Рэканструкцыя плана полацкі храм прыкметна адрозніваўся ад кіеўскага і ноўгарадскага наяўнасцю ва ўсходпяй частцы дадатковага члянення — так званай вімы. Такім чынам, полацк^я Сафія належала да даволі рэдкага на Русі тыпу крыжова-купальных храмаў, у якіх усходняе рамепа крыжа некалькі павялічана. У выніку гэтага храм атрымаўся цэнтрычным: падкупальны квадрат размешчаны ў самым цэнтры прыблізна квадратнай пабўдовы. Агулыіыя памеры полацкай Сафіі (без галерэі) з поўначы на поўдзень — 26,2 м, а з захаду на ўсход (без апсід) — 25,5 м. Велічыня падкупальнага квадрата — 5,75X5,65 м. Тэхніка муроўкі такая ж, як у іншых храмах: з плоскіх цаглін (плінфы) на вапнавым растворы ружовага колеру ад дамешкі цамянкі (дробна тоўчанай цэглы). Таўшчыня швоў раствору прыблізна роўная таўшчыпі цаглін, на фасадах можна бачыць швы раствору, роўныя амаль трайной таўшчыні цэглы. Гэта своеасаблівая муроўка «са схаваным радам», пры якой на фасад выходзяць плінфы не ўсіх радоў, а праз рад, тады як прамежкавыя рады адступаюць ад плоскасці сцяны і прыкрыты знадворку растворам. Такая тэхніка звязана з канструкцыяй цаглянай сцяны, паколькі блізкая па форме да квадрата цэгла забяспечвала добрую перавязку швоў. Тэхніка «са схаваным радам» стала своеасаблівым дэкаратыўным прыёмам афармлення фасадаў. Ружовая ў палосы паверхня сцен выглядае вельмі прыгожа. Акрамя таго, з плінфы выкладваліся розныя ўзоры — крыжы, палосы меандру і г. д. Такія дэкарыраваныя паверхні сцен можна бачыць у кіеўскай Сафіі, у чарнігаўскім Спаскім саборы. Верагодна, пад тынкоўкай полацкага храма, асабліва на яго апсідах, схаваны падобныя дэкаратыўныя элементы. Акрамя цэглы ў муроўцы полацкай Сафіі, як і ў кіеўскіх пабудовах XI ст., прымяняліся і камяні — гранітныя валуны, якімі аздабляліся фасады. Пад полацкім саборам знаходзіцца суцэльная сетка стужкавых падмуркаў, якія складзены з неапрацаваных камянёў на вапнавым растворы і маюць у аснове драўляныя канструкцыі. На ўсходніх апсідах, таксама як і ў Кіеве, відаць два ярусы двухуступчатых ніш з паўкруглым завяршэннем. У інтэр’еры храма былі прасторныя балконы — хоры, прызначаныя для кяязя і яго світы. Як у кіеўскім і поўгарадскім Сафійскіх саборах, хоры абапіраліся на аркады, пакідаючы ў цэнтры храма, пад галоўным купалам, крыжападобную ў плане ярка асветленую прастору. Уваход на хоры ў збудаваннях гэтага часу заўсёды рабілі ў спецыяльнай лесвічнай вежы; у полацкай Сафіі такая вежа знаходзілася, відавочна, у паўночназаходнім чляненні галерэі. Храм унутры быў размаляваны. Мазаічнага ўбрання ў адрозненне ад кіеўскай Сафіі полацкі храм, відаць, не меў. Знадворку полацкі Сафійскі сабор уяўляў складанае шматкупальнае збудаванне з пірамідальнай кампазіцыяй завяршэнняў. У летапісньш «Спісе рускіх гарадоў» канца XIV ст. сказана, што сабор меў сем купалаў. Магчыма, акрамя асноўных пяці ў саборы было яшчэ два купалы над заходнімі вугламі чляненняў. Невядома, ці ўваходзіў сюды купал, якім павінна была завяршацца вежа. Але бясспрэчяа, што агульная кампазіцыя, як і стыль полацкай Сафіі, была блізкая да кіеўскай Сафіі. Хто будаваў полацкі Сафійскі сабор і з якімі архітэктурнымі традыцыямі звязаны гэты помнік? Гэтыя пытанні даўно прыцягнулі ўвагу даследчыкаў. Выказваліся меркаванні, што акрамя ўласна візантыйскіх традыцый, занесеных сюды праз Кіеў, у Полацку адчуваецца ўплыў заходнееўрапейскай раманскай архітэктуры. Дарэчы, усе аналагі, якія меліся ў раманскім дойлідстве, звязаны з наяўнасцю заходніх апсід. Цяпер, пасля таго як вызначаны першапачатковы план пабудовы, такія меркаванні адпалі. Узводзілі полацкі Сафійскі сабор, безумоўна, майстры, звязаныя з будаўніцтвам Сафіі ноўгарадскай і кіеўскай. Яны не поўнасцю паўтарылі выбраны раней тып храма, а ўнеслі ў яго даволі істотныя змены, якія дыктаваліся ўмовамі заказа, мясцовымі асаблівасцямі, наяўнасцю пэўных будаўнічых матэрыялаў. У выніку збудаванне атрымала шэраг спецыфічных і непаўторных рыс. Аднак арыгінальнасць полацкай Сафіі не ў адрозненні ад кіеўскай, а ў своеасаблівасці пабудовы. Пасля ўзвядзення Сафійскага сабора манументальнае будаўніцтва на тэрыторыі Беларусі часова прыпынілася. Неабходныя ўмовы для далейшага манументальнага будаўніцтва выспелі толькі к пачатку XII ст., Kani на тэрыторыі адносна адзінай раннефеадальнай Кіеўскай дзяржавы пачалі ўтварацца самастойныя феадальныя княствы. У найбольш моцным Полацкім княстве пачаўся новы этап манументальнага будаўпіцтва. Адным з першых будынкаў уласна полацкай архітэктуры, узведзеным, верагодна, у 20—30-я гады XII ст., з’яўляецца Вялікі сабор Бельчыцкага манастыра — шасціслуповы храм з трыма апсідамі. Перад парталамі на ўсіх трох фасадах былі амаль квадратныя ў плане прытворы, якія надавалі будынку крыжовасць. Памеры храма даволі вялікія: даўжыня (без прытвора) 22,5 м, шырыня — 16,5 м. Слупы маюць крыжовую форму ў плане, на ўнутранай паверхпі сцен ім адпавядаюць плоскія лапаткі. Фасады таксама падзелены плоскімі лапаткамі ў адпаведнасці з унутранымі чляненнямі, г. зн. з размяшчэннем слупоў. Знадворку апсіды роўныя, без усялякіх чляненняў і цяг. Прытворы вымураваны не ў перавязь з кладкай асноўнага аб’ёму, а ўпрытык. Тым не менш поўная ідэнтычнасць будаўнічай тэхнікі сведчыць аб тым, што прытворы былі збудаваны адразу ж пасля ўзвядзення храма. Відаць, крыжовая схема плана была першапачатковай, а не вынікам больш позніх задум дойлідаў. Сабор набудаваны з плінфы ў тэхніцы муроўкі «са схаваным радам». На тарцах плінфаў выяўлены рэльефныя знакі. Мяркуючы па знойдзеных пры раскопках лекальных цаглінах, фасады храма аздабляліся паўкалонкамі на барабане, магчыма, аркатурным поясам. Падмурак з камянёў на вапнаваным растворы. Пад яго асновай знойдзены рэшткі драўлянага каркаса з дубовых брусоў, умацаваных на стыках жалезнымі кастылямі. Падлога храма з вапны, а ў памяшканнях алтара і дыяканніка — з паліваных керамічных плітак. Унутры храм быў размаляваны: пры