КНІГІ ОНЛАЙН
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 2: Другая палова XVI—канец XVIII ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 3: Канец XVIII — пач. XX ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 4: 1917—1941 гг.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 5: 1941 — да 60-х гг.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 6: 1960-я — сярэдзіна 1980-х гг.
адкуль адкрываўся прыгожы краявід на даліну ракі Палаты. Дойлідства развівалася таксама ў Віцебску і Мінску. Царква Благавешчання ў Віцебску, час узвядзення якой адносіцца да першай паловы XII ст., захавалася фрагментарпа, у асобных частках толькі на палавіну першапачатковай вышыні сцен. Гэты трохнефавы шасціслуповы храм мае адну паўкруглую апсіду. Заходняя пара яго слупоў, злучаных з бакавымі сценамі будынка, вылучае партэкс. Адметнай асаблівасцю храма з’яўляецца раўнамернасць яго чляненняў: сярэдні неф падзелены па чатыры квадратныя ячэйкі. У заходняй сцяне размешчана лесвіца на хоры. Лапаткі храма плоскія. У адрозненне ад полацкіх пабудоў, якія ўзводзіліся з плінфы ў тэхніцы муроўкі «са схаваным радам», віцебская царква збудавана з плінфы і каменю. Абчасаныя каменныя блокі тут пакладзены ў адзін-два рады, затым ідуць два-тры рады плінфы, a потым зпоў рады камянёў. Такая мяшаная тэхніка кладкі сведчыць аб наяўнасці тут зусім ішпых, чым у Полацку, будаўнічых традыцый. Пры гэтым такая ж канструкцыйная сістэма выкарыстоўвалася і ў якасці 19. Царква Благавешчання ў Віцебску. XII ст. Агульны выгляд 20. Царква Благавешчання ў Віцебску. XII ст. Бакавы фасад і план дэкаратыўнага прыёму: атрымлівалася чырвона-белая ў палосы паверхня сцен. На жаль, у нас няма амаль ніякіх звестак для рэканструкцыі завяршаючых частак гэтага помніка. Рэшткі мураванай царквы знойдзены таксама пры раскопках Мінска. Даследаваіші паказалі, што яна не была дабудавана — закладзены толькі падмурак. Аднак і падмурак дае магчымасць меркаваць аб схеме плана гэтага храма. Царква планавалася квадратнай, чатырохслуповай, з трыма апсідамі, якія мелі ў плане трохлопасны абрыс. Час будаўніцтва дакладна не вызначаны. Найболып верагодна, што царква будавалася ў канцы XI — першай чвэрці XII ст. Вядомы прыклады, калі полацкія дойліды працавалі за межамі Полацкага княства. У Навагрудку пад існуючай зараз Барысаглебскай царквой, узведзенай у пачатку XVI ст., у выніку археалагічных раскопак знойдзены рэшткі болып ранняй царквы — сярэдзіны або другой паловы XII ст. Раскапаны невялікія ўчасткі збудавання, але схему плана можна аднавіць даволі дакладна. Гэта быў чатырохслуповы храм з трыма апсідамі, да якога з трох бакоў прылягала галерэя. Шырыня яго 13 м, а разам з галерэяй — 21,5 м. Храм быў узведзены ў той жа тэхніцы, што і царква Благавешчання ў Віцебску: рады абчасанага порыстага вапняку перамяжаліся з радамі плінфы. Галерэя ў адрозненне ад самой царквы зроблена ў тыповай полацкай тэхніцы муроўкі — з плінфы «са схаваным радам». Нягледзячы на істотную розніцу ў будаўнічай тэхніцы, парква і галерэя, відаць, былі збудаваны прыкладна ў адзін і той жа час. Аб гэтым, у прыватнасці, сведчыць ідэнтычнасць прафіліроўкі пілястраў храма і галерэі: яны былі двухуступчатымі. Пры гэтым крайні ўступ меў акругленыя краі, якія ўтваралі як бы плоскую паўкалону. У храме знойдзены рэшткі фрэсак і падлогі з паліваных керамічных плітак. Сярод манументальных збудаванняў старажытных полацкіх дойлідаў у найбольш захаваным стане знаходзіцца толькі адзін помнік — Спаскі сабор Ефрасіннеўскага манастыра. Усе іншыя вядомы па матэрыялах археалагічных раскопак. Адсутнасць не толькі дакладнага, але нават прыблізнага датавання яшчэ болып ускладняе вывучэнне старажытнай полацкай архітэктуры. Зразумела, што колькасць вядомых зараз помнікаў архітэктуры значна меншая колькасці збудаванняў, узведзеных на Полацкай зямлі ў XII ст. I ўсё ж на аснове матэрыялаў археалагічнага вывучэння помнікаў, праведзенага ў апошнія гады, у агульных рысах становіцца яснай карціна ўтварэння і развіцця полацкай архітэктурнай школы. Базай для яе фарміравання паслужылі візантыйска-кіеўскія архітэктурпыя традыцыі. Тэхніка муроўкі з плінфы «са схаваным радам», спосабы будаўніцтва падмуркаў, чляненне фасадаў плоскімі лапаткамі ў найбольш ранніх узорах полацкага дойлідства адпавядаюць прыёмам кіеўскай архітэктуры пачатку XII ст. Характэрна, што ў полацкіх збудаваннях таго часу знойдзены нават та- 21. Царква Барыса і Глеба ў Навагрудку. XII ст. Алтарная частка кія дэкаратыўныя матэрыялы (пірафілітавы сланец — так званы чырвоны шыфер), якія не сустракаліся на тэрыторыі Беларусі і завозіліся з поўдня, верагодна з Кіева. Аднак вельмі хутка, відаць, ужо ў 20—30-я гады XII ст., у Полацку з’явіліся ўласныя кадры дойлідаў, і развіццё архітэктуры пайшло па іншаму, чым у Кіеве, шляху. Калі ў Кіеве ўжо ў першай палове XII ст. будаўнікі перайшлі ад тэхнікі муроўкі «са схаваным радам» да раўнаслойнай, то ў Полацку муроўка «са схаваным радам» панавала на праця- гу ўсяго XII ст. У Кіеве ў XII ст. пачалі ўжываць новы тып пілястраў — з масіўнымі паўкалонамі, а ў Полацку працягвалі выкарыстоўваць плоскія лапаткі. Полацкія дойліды, такім чынам, устойліва захоўвалі бу- 22. Царква Барыса і Глеба ў Навагрудку. XII ст. План даўнічыя прыёмы і архітэктурныя формы, ад якіх адмовіліся ў Кіеве. Тлумачыцца гэта не кансерватызмам полацкіх майстроў, бо япы ў той жа час смела ўжывалі некаторыя новыя формы, невядомыя да гэтага ў іншых старажытнарускіх землях (напрыклад, будавалі храмы не з трыма, а з адной апсідай). Болып таго, менавіта полацкія дойліды першымі пайшлі па шляху рашучага перагляду старой крыжова-купальнай схемы, надаючы сваім цэрквам вежападобную кампазіцыю. Ужо к сярэдзіне XII ст., напрыклад пры збудаванні Спаскай царквы Ефрасіннеўскага манастыра, полацкія дойліды шмат у чым апярэдзілі дойлідаў з іншых зямель Русі. Чым жа выклікана такая хуткая эвалюцыя полацкай архітэктуры, зпачная перапрацоўка распаўсюджаных у той час архітэктурных традыцый? Тлумачыцца гэта перш за ўсё самім стаповішчам Полацкага княст- ва ў сістэме Старажытпарускай дзяржавы, вялікай палітычнай і эканамічнай яго самастойнасцю. У Полацку рана ўзпікла ўласпая княжацкая дынастыя, прадстаўнікі якой былі не толькі ў значнай меры незалежнымі, але часта і варожа настроенымі да Кіева. У такіх умовах адыход ад кіеўскіх архітэктурных традыцый мог быць нават прыхільна сустрэты заказчыкамі. Калі ў Кіеве з’явілася новая тэхніка муроўкі, у Полацку ўжо вялося інтэнсіўнае самастойнае будаўніцтва, і полацкія дойліды не імкнуліся паўтараць тое, што рабілі ў Кіеве. Больш таго, непрыняцце полацкімі майстрамі кіеўскіх новаўвядзенняў (напрыклад, новай тэхнікі муроўкі) тлумачыцца свядомым імкненнем супрацьпаставіць Кіеву ўласныя традыцыі, а ў вачах палачан першай паловы XII ст. такія традыцыі, безумоўна, прадстаўляла Сафія, узведзеная ў тэхніцы муроўкі «са схаваным радам». He звязаныя цяжарам «абавязковых» традыцый, полацкія дойліды маглі распрацоўваць новыя архітэктурныя прыёмы болып свабодна, чым гэта рабілі дойліды ў некаторых іншых месцах. Меншая залежнасць ад кіеўскіх традыцый і ўласныя сувязі з Візантыяй пры наяўнасці ўласных вопытных будаўнічых кадраў стварылі спрыяльныя ўмовы для фарміравання полацкай архітэктурнай школы. Трэба пры гэтым мець на ўвазе, што ў Полацкім княстве вызначылася некалькі паралельных ліній развіцця архітэктуры — полацкая і віцебская, што зусім натуральна для! зямлі, дзе феадальная раздробленасць выявілася раней і больш інтэнсіўна, чым у болыпасці суседніх зямель. Яскравы росквіт полацкай архітэктурнай школы і наяўнасць слрактыкаваных дойлідаў дазволілі істотна ўплываць на архітэктуру суседніх зямель. Апрача Барысаглебскай царквы ў Навагрудку ў полацкім стылі пабудавана царква Пятра і Паўла на Сінічнай гары ў Ноўгарадзе. У Смаленску ў канцы 80-х гадоў XII ст., безумоўна, пад кіраўніцтвам полацкага дойліда, пабудавана царква архангела Міхаіла, якая амаль цалкам паўтарыла план царквы на дзядзіпцы ў Полацку. Такім чынам, ва ўтварэнні новага мастацкага лапрамку ў старажытнарускай архітэктуры полацкае дойлідства адыграла адну з вядучых роляў — пачынаючы ад першых крокаў — Спаскай царквы і да смаленскай царквы архангела Міхаіла. Але, стварыўшы базу для бліскучага росквіту архітэктуры Смаленска, само полацкае дойлідства стала паступова занепадаць. Эканамічнае і палітычнае аслабленне Полацкай зямлі, звязанае з феадальнымі міжусобіцамі і шматлікімі войнамі, прывяло да таго, што манументальнае будаўніцтва к канцу XII ст. тут амаль поўнасцю спынілася. Другая архітэктурная школа, якая склалася на тэрыторыі Беларусі ў XII ст.,— гродзенская. Яна болып лакальная, чым полацкая, і зрабіла меншы ўплыў на агульны працэс развіцця старажытнарускай архітэктуры. Гродзенская школа прадстаўлена невялікай колькасцю манументальных збудаванняў і абмежавана тэрыторыяй Гродна і суседняга Ваўкавыска. Тым не менш гродзепская архітэктурная школа — самастойная і надзвычай своеасаблівая з’ява, a спадчына яе вызначаецца высокімі архітэктурнымі і мастацкімі якасцямі. Адзіны помнік гродзенскай архітэктуры XII ст., які часткова захаваўся да пашага часу,— царква Барыса і Глеба на Каложы, на ўскраіне старажытпага Гродна. Яшчэ ў першай палове XIX ст. яна была амаль цэлай, хоць ужо не мела старажытных скляпенняў. У 1853 г., калі падмыты Нёмапам бераг абваліўся, разбурылася ўся паўднёвая і частка за- ходняй сцяны храма, некалькі пазней абвалілася і паўднёвая апсіда. Ад старажытнага храма захавалася, такім чынам, толькі яго паўночная частка. Барысаглебская царква ў Гродна—піасціслуповы трохапсідны храм. Яго круглыя слупы — рэдкая з’ява ў старажытнарускім дойлідстве. На Знешнія лапаткі храма маюць складаную прафіліроўку. Да двух прамавугольных уступаў тут прылягае трэці са скругленымі краямі, які нагадвае плоскую паўкалону. Вугла- 23. Царкеа Варыса і Глеба ў Гродна. XII ст. Літаграфія з малюнка Н. Орды (XIX ст.) значнай вышыні, ля асновы скляпенняў, гэтыя слупы мелі звычайную крыжовую ў плане форму, а заходнія два слупы, некалькі болыпага дыяметра, магчыма, былі круглымі толькі на невялікую вышыню. У царкве былі хоры, якія, відаць, займалі не толькі заходнюю частку будынка, але ішлі таксама ў выглядзе вузкіх галерэй уздоўж паўночнай і паўднёвай сцен да апсід. Вялі на гэтыя галерэі лесвіцы, што пачыналіся ў міжапсідных сценках і ішлі далей каля сцен бакавых апсід. Магчыма, галоўная лесвіца знаходзілася ў паўднёва-заходняй частцы храма. выя лапаткі будынка таксама плоскія. Яны абапіраюцца на невысокі ступеньчаты цагляны цокаль.