КНІГІ ОНЛАЙН
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 2: Другая палова XVI—канец XVIII ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 3: Канец XVIII — пач. XX ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 4: 1917—1941 гг.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 5: 1941 — да 60-х гг.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 6: 1960-я — сярэдзіна 1980-х гг.
Маляўнічасць — адна з характэрных рыс роспісаў малельні. Колеры яркія, але дасціпна падабраныя. Грунт фрэсак белы з бледна-вохрыстым адценнем, гладка адпаліраваны. Характарызуючы роспіс СпасаПраабражэнскай царквы, неабходна адзначыць яго несумненную візантыйска-кіеўскую аснову. Яна адчуваецца ў захаванні традыцыйнай схемы роспісу, у падборы і размеркаванні іконаграфічных сюжэтаў. Разам з тым звяртаюць увагу некаторыя асаблівасці іканаграфіі. Перш за ўсё гэта сюжэты, звязаныя з цыклам святога прычасця. Магчыма, своеасаблівасць гэтага цыкла абумоўлена развіццём хрысціянскай іканаграфіі канца XI — другой паловы XII ст. Неабходна таксама адзначыць схему роспісу ўсходняга рукава малелый Ефрасінні. У ліку асноўных выяў гэтага прадвесніка старажытнарускага іканастаса — сяміфігурны пакаленны «Дэісус», у ніжняй частцы — «Благавешчанне», па баках якога дзве пары свяціцеляў. Над «Дэісусам» — святцы. Усё гэта завяршаецца кампазіцыяй «Распяцце». У адлюстраванні твараў і фігур захоўваецца прапарцыянальнасць і адпосная аб’ёмнасць. Для большай выразнасці вобразаў майстры надаюць тварам асіметрыю, узмацняюць ролю контуру. Да сузіральнасці і засяроджанасці кіеўскіх узораў дабаўляецца актыўнасць і канкрэтнасць. Постаці значныя, важкія, адчуваецца цяга да пераадолення статычнасці. Пры бясспрэчным адзінстве стылю Спаскай царквы, як і храма-пахавальні, тут можна вылучыць некалькі манер пісьма. Твар серафіма, галовы маладых архідыяканаў у апсідзе і твар маладой манашкі-пакутніцы на паўднёвай сцяне цэнтральпай часткі (крайні злева) напісаны 34. Фрагмент фрэскі з кампазіцыі «Дэісус» царквы Спаса ў Полацку. Сярэдзіна XII ст. ў класічнай візантыйскай манеры, якая ўзыходзіць да антычнага мастацтва. У тварах свяціцеляў і Аўраама (?) назіраецца відавочны адыход ад класічных візантыйскіх узораў, хоць сувязь гэта яшчэ поўнасцю не згублена. Пластычная аснова падаецца ў спалучэнні з лінейным кон- турам. Поўпая стылізацыя формы як вынік перапрацоўкі візантыйскіх узораў намячаецца пры выкарыстанні шырокіх кантрастных мазкоў (галава Давыда). Да гэтай манеры блізкія выявы на паўднёвай сцяне. Праўда, жывапіс тут некалькі іншага характару. Рэльеф твару выяўляецца з дапамогай вохрыстых таноў з канчатковым абрысам лініяй, якая выконвае пластычную функцыю. Жывапіс на слупах мяккі, аб’ёмны, контур выяўлены не так выразна. Роспіс малельні Ефрасінні болып камернага характару. Твар Хрыста з «Дэісуса» найболып характэрны. На фарміраванне стылю, магчыма, аказалі ўздзеянне ўзоры мастацтва Візантыі першай паловы XII ст. Свабодны, упэўнены жывапіс твару Хрыста гаворыць аб традыцыйнасці стварэння гэтага вобраза, Разлічаны на працяглае сузіранне ў часе малітвы вобраз Хрыста вырашаны з выяўленнем багатай гамы пачуццяў. Твар намаляваны ў мяккай манеры з дапамогай тонкіх пераходаў ад святла да цешо. Каларыстычная гама будуецца на спалучэнні аліўкавых і вохрыстых таноў. Лінія і аб’ёмная мадэліроўка дадзены ў арганічным адзінстве. Характэрная рыса фрэсак Спаскай царквы — псіхалагічная глыбіня, эмацыянальнасць, духоўная актыўнасць вобразаў. Полацкія майстры былі добра знаёмы з класічнай візантыйскай манерай жывапісу XI— XII стст., а таксама з прыёмамі раманскага мастацтва 35. На характары роспісу адбіліся таксама і складаныя гістарычныя ўмовы (разбуральны паход на Полацк кіеўскіх князёў у 1129 г.), і асабісты густ заказчыцы — Ефрасінні Полацкай. Роспіс Спаскай царквы — 35 Монгайт А. Л. Фрескп Спасо-Евфроснньевского монастыря в Полоцке.— У кн.: Культура Древней Русн. М., 1966, с. 137-140. гэта жывапіс манастырскага храма. У асноўным мяккі і аб’ёмны, ён разам з тым ярка псіхалагічны, экспрэсіўны, часам нават трагічна напружаны. Па тэматычнаму, вобразнаму і кампазіцыйнаму вырашэнню схема роспісу адрозніваецца ад помнікаў сярэдзіны XII ст. (Спаса-Мірожская царква ў Пскове і Кірылаўская ў Кіеве) і збліжаецца з роспісам Багародзіцкай царквы ў Ноўгарадзе (1125). Гэта сведчыць, што роспіс Спаскай царквы з’явіўся не раней другой чвэрці XII ст. 3 аналізу іканаграфіі, стылю і мастацкіх прыёмаў полацкага жывапісу вынікае, што ён з самага пачатку існаваў у даскаыала адпрацаваных формах. За ім стаяць сталыя традыцыі старажытнарускага манументальнага мастацтва. Вызначана агульная заканамернасць — больш раннія ўзоры полацкага жывапісу прыкметна арыентаваны на візантыйска-кіеўскую мастацкую традыцыю, тады як роспісы храма-магільні і сабора Спаса-Праабражэння Ефрасіннеўскага манастыра пры наяўнасці сувязі з візантыйска-кіеўскай мастацкай традыцыяй выяўляюць рад арыгінальных рыс, якія надаюць ім індывідуальнасць і своеасаблівасць лакальнага характару. Вялікую мастацкую каштоўнасць уяўляў фрэскавы роспіс XII ст. Благавешчанскай царквы ў Віцебску, які зараз амаль што не захаваўся. Архіўныя і літаратурныя крыніцы, сведчанні асобных даследчыкаў пацвярджаюць, што да Вялікай Айчыннай вайны ён быў схаваны пад напластаваннямі тынку і роспісам розных часоў36. У некаторых мясцінах тынк абваліўся і выявіліся асобныя фрагменты. На левым, цэнтральным слупе падкупальнай прасторы адкрыў- 36 Кацер М. С. Нзобразнтельное нскусство Болорусснн дооктябрьского пернода,— Мн., 1969, с. 36—37. ся фрагмент фрэскі з паясной выявай св. Мікалая. Да XII ст. належаць яшчэ два малюнкі, што знаходзіліся на слупах, і адзін — на сцяне. Гэтыя фрагменты сведчаць аб высокім майстэрстве выканаўцаў. У выніку рэстаўрацыйных работ, археалагічных і тэхналагічных даследаванняў фрэсак Благавешчанскай царквы ў апошнія гады былі знойдзены выява анёла і арнаментальны дэкор, які спалучае ў сабе раслінны і геаметрычны матывы. Геаметрычны, зігзагападобны арнамент захаваўся і на партале. Яго колеравая гама складаецца з карычнева-чырвоных, жоўтых і зялёных таноў з мяккімі пераходамі. Знойдзены і малюнак воіна, зроблены ў тэхніцы графіці. Адзенне воіна пададзена вельмі абагульнена, але выразна: ваенныя даспехі складаюцца з панцыра і вертыкальна размешчаных у два рады латаў, па абрысу фігуры бачны гглашч. Твар ледзь падоўжаны і схематычны. Вакол абрысу галавы — німб. 3 левага пляча па дыяганалі звісае кап’ё з трохвугольным наканечнікам (магчыма, выява адносіцца да больш позняга часу — XIII — пачатку XIV ст.). Творчасць майстроў гродзенскай архітэктурна-мастацкай школы XII ст. мае шмат агульнага з тагачасным мастацтвам Полацка, але і адрозніваецца некаторымі асаблівасцямі. Найболып значнае архітэктурнае збудаванне першай паловы XII ст. у Гродна — Ніжняя царква. Яна была ўзведзена ў цэнтры княжацкай крэпасці і вылучалася багатым дэкаратыўным аздабленнем. Фасад упрыгожаны маёлікавымі пліткамі жоўтазялёнага і карычневага колеру. Падлога аздоблена маёлікавымі каляровымі пліткамі. Другі цікавы твор Гродзеншчыны — Барысаглебская (Каложская) царква (другая палова XII ст.). Унутраныя сцены яе алтара былі распісаны фрэскамі. Гэта выявілася пры ўзвядзенні алтарнай перагародкі ў 1870-я гады. Пад пластам новага тынку былі адкрыты выявы двух анёлаў. Будаўнікі, якія праводзілі рэканструкцыю, часткова разбілі фрэскі і нанава атынкавалі сцены. У 1864 г. у правай частцы алтара яшчэ была бачна кампазіцыя «Святая Тройца», а ў сярэдзіне— крыж карсунскай формы; зверху паміж алтарных арак — выява з сонцам і месяцам 37. У адрозненне ад полацкіх храмаў Барысаглебская царква мела фрэскавы роспіс толькі ў алтары і на алтарнай перагародцы, а паўночную, паўднёвую і заходнюю сцены ўпрыгожвалі галасніковыя круглыя адтуліны, якія ўзмацнялі «звонкасць» прасторы царквы38. Знешні дэкор храма складаўся з крыжоў і іншых геаметрычных фігур, выкладзеных з паліхромнай маёлікавай кафлі рознай формы. Кафля чаргавалася з гладка абчасанымі валунамі і плінфай сцен, што стварала выключна маляўнічы дэкаратыўны ўзор. Цесна звязана з полацкай архітэктурнай традыцыяй Барысаглебская царква XII ст. у Навагрудку. Гэты невялікі трохапсідны храм, апаясаны з двух бакоў галерэяй, быў калісьці багата ўпрыгожаны фрэскамі39. Прасачыць далейшае развіццё манументальнага жывапісу на тэрыторыі заходніх зямель Русі можна па роспісах храмаў Смаленска, які меў цесныя эканамічныя і культурныя сувязі з Полацкам. Першыя звесткі аб фрэсках смаленскіх храмаў адно- 37 Грязнов В. Коложская Борясоглебская церковь в г. Гродно.— У кн.: Тр. Внленского отд. ... по устройству в Внлыю IX археологнческого cieafla.— Впльпо, 1893, с. 363. 38 Воронпн Н. Н., Лазарев В. Н. Нсторня русского пскусства.— М., 1957, т. 1, с. 306. 39 Археологпческне открытня 1965 г.— М., 1966, с. 217. сяцца да сярэдзіны XII ст.40 Таксама, як і ў храмах полацкага Барысаглебскага манастыра, праёмы акон Петрапаўлаўскай і Іаанабагаслоўскай цэркваў былі распісаны геаметрычным і раслінным арнаментам, a падлога ўпрыгожана паліўнымі керамічнымі пліткамі. Тэхніка размалёўкі сценапісу прасочваецца на кампазіцыі «Руно Гедэонава» (Петрапаўлаўская царква) 41. У галоўных рысах яна нагадвае жывапіс Пятніцкай царквы ў Полацку: блізкае спалучэнне графічнай і колеравай мадэліроўкі формы. Тып старца Сімяона ў кампазіцыі «Стрэчанне» (Пятніцкая царква) амаль паўтораны ў вобразе Гедэона. Аднак геаметрычны арнамент Гаанабагаслоўскай царквы, які складаўся з рознакаляровых трохвугольнікаў, кругоў і ромбаў, а таксама роспісы панелей (так званыя «платы» ў царкве Васілія на Смядыні, канец XII ст.) і ў храме на Пратоцы (рубеж XII—XIII стст.) 42 істотна адрозніваюць смаленскі жывапіс ад полацкага. Арнаментальная размалёўка панелей выступае тут не толькі як звычайнае ўпрыгожанне, але нясе і вялікую сэнсавую нагрузку ў выглядзе знакаў-сімвалаў. Смаленскія мастакі стварылі непаўторны малюнак арнаменту, яркі прыклад якога можна бачыць у фрэсках Уваскрэсенскай царквы і храма на Пратоцы 43. На рубяжы XII—XIII стст. у смаленскім жывапісе паступова складваецца свой стыль, у якім назіраецца прыкметны адыход ад папярэдніх традыцый — статычнасці, плоскасці, графічнасці. Для яго характэрны глыбокая псіхалагічная характарыстыка, эмацыянальнасць і значнасць вобразаў, высокае майстэр- 10 Воронші Н. Н. Смоленская жнвоппсь 12—13 вв.— М., 1977. 41 Там жа, с. 102—103. 42 Там жа, с. 136—137. 43 Там жа, с. 46—50, 93—95. ства маляўнічай мадэліроўкі формы, разнастайныя ракурсы фігур (жывапіс царквы на Акопных могілках і храма на Пратоцы) 44. Складваліся гэтыя рысы смаленскага жывапісу пад пэўным уплывам манументальнага мастацтва полацкіх майстроў.