КНІГІ ОНЛАЙН
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 2: Другая палова XVI—канец XVIII ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 3: Канец XVIII — пач. XX ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 4: 1917—1941 гг.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 5: 1941 — да 60-х гг.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 6: 1960-я — сярэдзіна 1980-х гг.
У інтэр’еры ніжнія часткі сцеп і лапатак расчленены вузкімі нішамі. Падлога была пакрыта паліванымі пліткамі. Фрэскавы жывапіс, верагодна, меўся толькі ў алтарнай частцы, а сцены асноўнага памяшкання заставаліся неразмаляванымі. Адна з асаблівасцей царквы — надзвычай вялікая колькасць у верхніх частках сцен керамічных пасудзін — галаснікоў. Сцены царквы складзены з пліпфы ў тэхніцы раўнаслойнай муроўкі. Гэта тэхніка дапоўнона цікавым дэкаратыўным прыёмам. Сцены інкруставаны вялікімі каляровымі камянямі з шліфавапай знешняй паверхняй і паліванымі рознакаляровымі керамічнымі пліткамі. У ніжнія часткі сцен умураваны вялікія камяні, a верхнія аздоблены меншымі камянямі і складзенымі з квадратных і фігурных плітак крыжамі разнастайнай формы. У выніку фасады царквы мелі вельмі яркі і ўрачысты выгляд. Другое, не менш цікавае збудаванне — так званая Ніжняя царква на тэрыторыі гродзенскага дзядзінца. Руіны гэтага храма выяўлены пры археалагічпых раскопках. Сцены захаваліся на даволі значную вышыню, месцамі больш як на 3 м. Гэта шасціслуповая царква з адной вялікай выступаючай апсідай. Бакавыя паўкружжы апсіды схаваны ў тоўшчы ўсходняй сцяны. Лапаткі храма плоскія. Знешнія вуглы будынка лапа- 24. Царква Барыса і Глеба ў Гродна. XII ст. План 25. Царква Барыса і Глеба ў Гродна. XII ст. Агульны выгляд так не мелі. Слупы — квадратныя, са скошанымі вугламі. Скошаныя вуглы мае і асноўны аб’ём самога храма. Найболып істотная асаблівасць плана Ніжняй царквы — размяшчэнне падкупальнага квадрата не паміж усходнімі, а паміж заходнімі слупамі. Такі перанос месца купала на адно чляненне на захад вядомы і ў пабудовах полацкай архітэктуры — у Вялікім саборы Бельчыцкага мапастыра і ў царкве на полацкім дзядзінцы. Пе- рамяшчэнне падкупальнага квадрата звязана з імкненнем дойліда надаць аб’ёму храма цэнтрычнасць пры вежападобна ўзнятым барабане купала. Магчыма, падобную кампазіцыю некалі мела і гродзенская Ніжняя царква. У заходняй частцы храма знаходзіліся хоры, аб чым сведчаць рэшткі круглай вінтавой лесвіцы, убудава- 26. Царква Барыса і Глеба ў Гродна. XII ст. Рэканструкцыя най у паўднёва-заходні вугал. Сцены гэтай, як і Барысаглебскай царквы на Каложы, складзены з плінфы ў тэхніцы раўпаслойнай муроўкі з выкарыстаннем каляровых камянёў, знешняя паверхня якіх была адшліфавана. Знойдзеныя шматлікія блокі кладкі сведчаць таксама аб выкарыстанні для дэкаратыўнага афармлення сцен паліваных керамічных плітак і глазураваных талерак. Падлога храма была зроблена з паліваных плітак, якія ў падкупалыіым квадраце ўтваралі складаны дывановы малюнак. Вялікая колькасць знойдзеных пры раскопках рэштак галаснікоў дае падставы меркаваць, што яны выкарыстоўваліся ў муроўцы сцен і, магчыма, скляпенняў. Храм, відаць, не быў размалявапы. Да гродзенскай архітэктурнай школы належыць і царква ў Ваўкавыску, рэшткі якой выяўлены пры археалагічных раскопках. Даследаванні паказалі, што будаўніцтва яе не было завершана: пасля закладкі падмурка (у сярэдзіне XII ст.) будаўнічыя работы спьшіліся. Тэрыторыя, раскапаная вакол царквы, уяўляе старажытную будаўнічую пляцоўку. Тут знойдзены штабелі нявыкарыстанай плінфы, яма для падрыхтоўкі вапны, вялікія камяні з шліфаванай паверхняй, прызначаныя для аздаблсння цагляных сцен. Мяркуючы па фармату цэглы і наяўнасці дэкаратыўных камянёў, ваўкавыская царква павінна была мець шмат агулыіых рыс з Ніжняй царквой у Гродна. Меркавалася ўзвесці шасціслуповы храм з ссунутым да захаду падкупальным квадратам і адной вялікай паўкруглай апсідай. Ваўкавыская царква большая па памерах за гродзенскую дзякуючы павялічанаму падкупальнаму квадрату. Шырыня ўсходняга і заходняга члянепняў гэтых храмаў аднолькавая. У адрозненпе ад гродзенскай у ваўкавыскай царкве лесвіца на хоры размешчана ў спецыяльнай вежы, якая прылягае да паўднёва-заходняга вугла храма, a слупы ў плане не квадратпыя, a крыжовыя. Гродзенская архітэктурная школа прадстаўлена і яшчэ адным збудаваннем — церамам-палацам, размешчаным на краі паўднёвага схілу гродзенскага дзядзінца. Ад збудавання на вышыпю да 2 м захаваліся толькі яго паўночная сцяна і кавалкі ўсход- 27. Царква Барьк^а і Глеба ў Гродна. XII ст. Фрагмент муроўкі з керамічнымі ўстаўкамі няй і заходняй сцен. Паўднёвая частка разбурана яшчэ пры будаўніцтве абаропчай сістэмы замка Вітаўта ў XIV ст. Даўжыня падоўжнай сцяны перавышае 10 м, шырыня збудавання невядома. Церам складаўся з двух памяшканняў: асноўнага і дадатковага, меншага за першае, якое прылягала да яго з усходу. У сярэдзіне паўпочнай сцяны размяшчаўся ўваход, а ўпутры аспоўпага памяшкашія меліся высокія нішы з паўцыркульнымі завяршэннямі. Такая ж ніша знаходзілася і ў заходняй сцяне. Меншае памяшканне мела асобны ўваход з поўдня. Мяркуючы па знойдзеных пры раскопках матэрыялах, будынак быў багата аздоблены керамічнымі паліванымі пліткамі і меў пакрыццё з свін- цовых лістоў. Муроўка церама зроблена з плінфы ў раўнаслойнай тэхніцы. Фасады былі аздоблены радамі ўмураваных у сцяну рознакаляровых, амаль неапрацаваных камянёў. Рэшткі яшчэ адной пабудовы знойдзены ў заходняй частцы гродзенскага дзядзінца, на самым мысе Замкавай гары. Магчыма, гэта была вуглавая цагляная вежа гродзенскай цытадэлі. Датаванне помнікаў дойлідства гродзенскай архітэктурнай школы пакуль што можа быць толькі прыблізным. Верагодна, што найболып раннія Ніжняя царква ў Гродна і царква ў Ваўкавыску, якія будаваліся, як відаць, яшчэ ў першай палове ці сярэдзіне XII ст. Магчыма, у хуткім часе пасля іх быў узведзены палац. Самая позняя Барысаглебская царква, якая датуецца канцом XII ст. Складаным і недастаткова вырашаным застаецца пакуль што пытанне і аб гістарычных сувязях і паходжанні гродзенскай архітэктурнай школы. Тэхніка раўнаслойнай муроўкі сведчыць, што будаўніча-тэхнічныя традыцыі гродзенскай архітэктуры звязаны не з полацкім, а з кіеўскім дойлідствам. Магчыма, яны праніклі сюды праз Валынь, з якой Гродна мела цесныя сувязі. Аднак у самой Валыні манументальнае будаўніцтва пачалося толькі ў сярэдзіне ХіІ ст., і натуральна, што нават найболып раннія помнікі гродзенскай архітэктуры трэба адносіць да перыяду не раней 60—70-х гадоў XII ст. Храпалагічны дыяпазон развіцця гродзенскай архітэктурпай школы ў такім выпадку будзе абмяжоўвацца 60— 90-мі гадамі XII ст. Разам з тым трэба адзначыць, што складванне архітэктурнай школы Гродна немагчыма вытлумачыць толькі пераймапнем кіева-валыпскіх традыцый, паколькі многія архітэктурныя формы (наяўнасць толькі адной апсіды, перанос падкупальнага квадрата на адно чляненне на захад) і тэхнічныя прыёмы знаходзяць свае аналагі не ў архітэктуры Вальші, a ў полацкім дойлідстве. У цэлым жа для гродзенскага дойлідства XII ст. не знаходзіцца блізкіх аналагаў у архітэктуры іншых зямель тых часоў. Таму незалежна ад таго, як у далейшым будзе выраіпана пытанне вытокаў і паходжання гродзенскай архітэктурнай школы, можна канстатаваць, што тут у XII ст. існавала свая самастойная своеасаблівая архітэктурная школа. На тэрыторыі Беларусі вядома яшчэ адно збудаванне — царква ў Тураве, прыналежнасць якой да пэўнай школы пакуль што не высветлена. Рэшткі яе, выяўленыя пры раскопках на тураўскім гарадзішчы, даюць падставу меркаваць, што гэта быў даволі ёмкі шасціслуповы трохапсідны 28. Царква ў Тураве. XII ст. План храм, заходняя частка якога вылучана папярочнай сценкай у самастойны нартэкс. Храм меў хоры, куды вяла лесвіца, размешчаная ў паўночназаходнім вуглу збудавашія і абмежаваная тонкай сценкай у форме чвэрці акружнасці ў плане. Сцепы былі падзелены лапаткамі ў адпаведнасці з 29. Вежа ў Камянцы. XIII ст. Рэканструкцыя размяшчэннем слупоў. У інтэр’еры храма лапаткі мелі профіль з адным простым уступам, на вонкавых сценах — з больш складаным двухуступчатым профілем, дзе крайні ўступ меў акругленыя краі, Царква збудавана з плінфы ў тэхніцы раўнаслойнай муроўкі на растворы з дамешкай цамянкі. Падлога была пакрыта паліванымі керамічнымі пліткамі. Фрэскавага роспісу царква пе мела. Архітэктурныя формы і будаўнічая тэхніка дазваляюць датаваць гэта збудаванне сярэдзіпай або другой паловай XII ст. У сучасны момант апрача гэтай царквы ў Тураве на тэрыторыі старажытнай Тураўскай зямлі невядомы іншыя збудаванні манумептальнага дойлідства XI—XIII стст. У XIII ст. умовы для манументальнага будаўніцтва на тэрыторыі Беларусі істотна змяніліся. У сувязі з драбленнем Полацкай зямлі на ўдзелы і палітычным аслабленнем самога Полацка тут практычна прыпыняецца манументальнае культавае будаўніцтва. Пачынаюць пераважаць абарончыя збудаванні тыпу веж-данжонаў, што звязана з узмацненнем ваеннай пагрозы з боку крыжакоў і татар. Дзве такія вежы былі ў Полацку. Знойдзены рэшткі мураванай вежы ў Тураве. У другой палове XIII ст. 30. Вежа ў Камянцы. XIII ст. Агульны выгляд чатырохгранную ў плане вежу з вялікіх камянёў (12X12 м) пабудавалі ў Навагрудскім замку. Яна размяшчалася з поўначы, каля ўваходу ў замак. Іпацьеўскі летапіс (1277) паведамляе аб вежы ў Гродна: «Столп бе бо камен высок стоя пред вороты города»28. Гэты «столп» захоўваўся яшчэ ў XVI ст., увайшоў у склад знешніх умацаванняў Старога замка і адлюстраваны на гравюры 1568 г. Ён меў выгляд цыліндрычнага высокага будынка, увенчанага зубцамі і востраканечным дахам. Тут было не менш за 4 абарончыя ярусы, у ніжняй частцы вежа ўмацоўвалася контрфорсамі. Вежа памерамі ў плане 5,9 X Х6,3 м была ўзведзена на замчышчы старажытнага Бярэсця. У 1831 г. пры будаўніцтве Брэсцкай крэпасці яна была разабрана. Будаўніцтва веж-данжонаў мела важнае стратэгічнае значэнне і адлюстроўвала змены ў фартыфікацыйнай тэхніцы таго часу, калі тактыка пасіўнай аблогі саступіла месца тактыцы актыўнага штурму з выкарыстаннем парокаў — каменямётных машын. Вежа ў Камянцы — адзіная з гэтых пабудоў, якая захавалася да нашых дзён. Круглая па форме, яна мае знешпі дыяметр 13,5 м, таўшчыню сцен — 2,5 м. Агульная вышыня вежы каля 30 м. Унутры яна падзелена на 5 ярусаў перакрыццямі на драўляпых бэльках. Над верхнім ярусам існавала скляпенне, якое мела масіўныя рэбры-первюры на фігурных кранштэйнах. Верхняя пляцоўка вежы абгароджана прамавугольнымі зубцамі.