КНІГІ ОНЛАЙН
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 2: Другая палова XVI—канец XVIII ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 3: Канец XVIII — пач. XX ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 4: 1917—1941 гг.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 5: 1941 — да 60-х гг.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 6: 1960-я — сярэдзіна 1980-х гг.
16. Вялікі сабор Бельчыцкага манастыра. XII ст. План раскопках знойдзены кавалкі тынкоўкі з фрэскамі, а па ніжніх частках сцен захаваліся панелі, якія ў тэхніцы фрэскі імітавалі мармур. У Вялікім саборы Бельчыцкага манастыра выявіліся характэрныя рысы кіеўскай архітэктуры канца XI — пачатку XII ст.: цагляная муроўка «са схаваным радам», плоскія лапаткі на фасадах, драўляны каркас пад падмуркам, змацаваны жалезнымі кастылямі. Хутчэй за ўсё будаўнікі Бельчыцкага сабора арыентаваліся на царкву Спаса ў княжацкім сяле Бярэставе пад Кіевам. Менавіта ў гэтым храме ўпершыню дзякуючы наяўнасці трох прытвораў склалася крыжовая схема плана. Відаць, сабор Бельчыцкага манастыра быў узведзены неўзабаве пасля царквы Спаса ў Бярэставе, пад непасрэдным яе ўплывам. Аднак у полацкім храме ёсць адна вельмі істотная дэталь: падкупальны квадрат тут утвораны не ўсходнімі, а заходнімі парамі слу- тгоў, г. зн. ссунуты па адпо чляненне на захад у параўнанпі са звычайнымі шасціслуповымі храмамі. Такое змяненне планавай схемы, а таксама наяўнасць прытвораў сведчаць, што дойліды імкнуліся стварыць цэнтрычную кампазіцыю, дзе больш нізкія, чым асноўны аб’ём храма, прытворы падкрэслівалі б вышышо ўвянчанай купалам цэнтральнай часткі. У царкве Спаса ў Бярэставе прытворы былі перакрыты скляпенпямі трохлопаснага профілю. Верагодна, што і ў Бельчыцкім саборы прытворы, а можа нават і асноўны аб’ём збудавання, таксама мелі трохлопаснае завяршэнне. Такім чынам, у саборы Бельчыцкага манастыра ўжо вызпачылася тэндэнцыя да істотнай пераапрацоўкі XII ст. Агульная схема плана збудавання супадае з Бельчыцкім саборам, але з усходу выступае толькі адна вялікая паўкруглая апсіда, а бакавыя маюць знадворку прамавугольныя ў плане абрысы. У паўночнай і паўдпёвай прыбудоў ёсць самастойныя апсіды. Лапаткі храма ўскладнены ўступам з акругленымі вугламі. Царква на полацкім дзядзінцы — своеасаблі вы прататып смаленскай царквы архангела Міхаіла. Гэта аналогія дае магчымасць рэканструяваць першапачатковую кампазіцыю полацкага храма. Верагодна, прытворы і бака- 17. Спаса-Ефрасіннеўская царква ў Полацку. XII ст. План і агульны выгляд крыжова-купальнай схемы храма ў бок утварэння кампазіцыі з вежападобна ўзнятым барабанам купала. У далейшым гэта тэндэпцыя атрымала інтэнсіўнае развіццё, аб чым ярка сведчыці, храм, рэшткі якога раскапапы на дзядзіпцы ў Полацку. Дата яго ўзвядзепня — другая палова выя прамавугольныя апсіды былі тут значна ніжэй за цэнтральны аб’ём, і пабудова, як і смаленскі храм, мела падкрэслена цэнтрычную вежападобную кампазіцыю. Развіццё полацкага дойлідства адбывалася ў некалькіх напрамках. I Іаралельпа з прынцыпам узвядзення Вялікага сабора Бельчыцкага манастыра і храма на дзядзінцы Полацка распрацоўвалася другая кампазіцыйная схема, якая знайшла адлюстраванне ў Спаскім саборы Ефрасіннеўскага манастыра. Гэты шасціслуповы храм мае знешнія намеры 9,8 X 14,4 м, 18. Спаса-Ефрасіннеўская царква ў Полацку. XII ст. Рэканструкцыя П. А. Рапапорта падкупальная прастора размешчана традыцыйна — паміж усходлімі парамі слупоў. Заходняя частка ўяўляе сабой нартэкс, аддзелены ад астатпяй часткі царквы аркай. У заходняй сцяне размешчана лесвіца на хоры, якія маюць у плане П-падобную форму і займаюць не толькі другі паверх нартэкса, але і два вуглавыя заходнія чляненні асноўнага памяшкання храма. Гэтыя памяшканні — маленькія самастойныя камеры, якія, паводле падання, служылі келлямі фундатарцы храма Ефрасінні і яе сястры. Унутранае памяшканне храма цеснае, асабліва вузкія бакавыя нефы. 3 мэтай павелічэння плошчы абедзве заходнія пары слупоў у ніжняй частцы васьмігранныя. Царква мае адну паў- круглую выступаючую апсіду, а бакавыя апсіды схаваны ў таўшчыні ўсходняй сцяны. Увесь інтэр’ер Спаскага сабора аздоблены фрэскавым жывапісам. Цяпер царква пакрыта аднолькавым на вышыяі дахам. Даследаваіші паказалі, што першапачаткова заходняя частка збудавання была значна ніжэй за асноўную, амаль квадратную ў плане. Такім чынам, цэнтрычнасць храма тут была выяўлена дастаткова выразна. Фасады Спаскага сабора завяршаліся закамарамі. У адносінах да іх барабан і купал здаюцца непрапарцыянальна высока ўзнятымі. Даследаванне канструкцый храма пад сучасным дахам паказала, што ў аснаванні барабана размешчаны высокі п’едэстал, які з боку кожнага фасада завяршаецца трохлопаснымі аркамі, якія маюць не канструкцыйны, а чыста дэкаратыўны характар і з’яўляюцца не закамарамі, а какошнікамі. Дойлід усімі сродкамі імкнуўся падкрэсліць вежападобнасць кампазіцыі. Таму закамары і какошнікі не паўкруглыя, а злёгку кілепадобныя, што надавала кампазіцыі асаблівую вастрыню і дынамічнасць, Гэтай жа мэце служаць пераходы ад паніжанага нартэкса да асноўнага аб’ёму будынка. Спаскі сабор узведзены з плінфы ў тэхніцы муроўкі «са схаваным радам» і, відавочна, знадворку быў атынкаваны вапнай. Пілястры храма, якія зараз маюць характар масіўных паўкалон, раней былі плоскімі двухуступчатымі, прычым знешні ўступ меў акругленыя краі. Фасады сабора былі аздоблены дэкорам: пад сучаснай атынкоўкай схаваны рэшткі дэкаратыўных акаймовак парталаў і вокнаў. Аблічча храма сведчыць, што яго мастацкая задума была накіравана на стварэнне ўрачыстай вежападобнай кампазіцыі. Гэтаму было падпарадкавана і плапавае рашэппе, паколькі менавіта наяўнасць цяжкага купальнага п’едэстала вымусіла дойліда зрабіць бакавыя нефы такімі вузкімі. Спаскі сабор Ефрасіннеўскага манастыра — складанае і супярэчлівае збудаванне. 3 аднаго боку, тут дастаткова выразна вызначылася тэндэнцыя да пабудовы дынамічнага вежападобнага аб’ёму: узняты на п’едэстал барабан, падкрэсленая цэнтрычнасць асноўнага аб’ёму; з другога боку, пазакамерпае завяршэнне фасадаў і прастата члянення пілястраў яшчэ адпавядаюць старой візантыйскай статычнай схеме крыжова-купальнага храма X—XI стст. Час пабудовы Спаскага сабора вызначаецца падзеямі сярэдзіны XII ст., апісапымі ў «Жыціі Ефрасінні Полацкай», фундатаркі храма. Там апавядаецца, што храм збудаваў майстар Іаан, названы «прыстаўніком над дзелацелямі царкоўнымі», г. зн. кіраўніком будаўнічай арцелі. Верагодна, гэта арцель была епіскапскай, а сам майстар, мяркуючы па «Жыцію»,— манахам. Майстар Іаан, безумоўна, быў вопытным і таленавітым дойлідам, які ішоў сваім самастойным шляхам і стварыў зусім новы, яскравы архітэктурны вобраз. Закончаная кампазіцыя Спаскага сабора склалася, верагодна, не адразу. Павінны былі існаваць нейкія пабудовы, у якіх ужо вызначылася б перапрацоўка старой схемы крыжовакупальнага храма. Адным з такіх збудаванняў, пэўна, была Барысаглебская царква Бельчыцкага манастыра. Меншая, чым Спаскі сабор, яна мела плоскія лапаткі на фасадах, а заходняя пара яе слупоў аб’ядноўвалася з бакавымі сценамі, прыкметна вылучаючы з захаду нартэкс. Гэтым яна істотна адрозпівалася ад Спаскага сабора. Аднак агульная схема планаў абодвух храмаў, размяшчэнне слупоў і разбіўка пілястр на фасадах настолькі падобныя, што можна зрабіць вывад аб блізкасці схем іх завяршэнняў. Верагодна, Барысаглебская царква з’яўлялася як бы першай рэдакцыяй таго архітэктурнага тыпу, які ў завершанай форме прадстаўлены Спаскім саборам. Верагодна, будаўніком Барысаглебскай царквы быў той жа майстар Іаан, які пабудаваў потым і Спаскі сабор. 3 гэтымі пабудовамі, відаць, звязана і Пятніцкая царква Бельчыцкага манастыра. Гэта маленькая бесслуповая пабудова. Памер яе асноўнага чацверыка ўсяго 5,1X5,75 м. Як паказалі раскопкі, з усходу яна мела прамавугольную ў плане апсіду, а з захаду да яе прылягаў невялікі нар~ тэкс. Мяркуючы па частках сцяны, што захаваліся, гэты невялікі храм меў вышыню не менш 7 м. Узнавіць характар завяршэння царквы цяжка. Выказваліся думкі, што яна мела корабавае скляпенне. Аднак магла завяршацца і купалам на барабане. Аб часе ўзвядзення Пятніцкай царквы дакладных звестак няма, але безумоўпа, што гэта помнік XII ст. У Бельчыцкім манастыры некалі існавала яшчэ адна, чацвёртая па ліку царква. Яна была разбурана даўііо, і звесткі аб ёй вядомы толькі з «запіскі», складзенай у канцы XVIII ст., калі пры земляных работах былі раскапаны рэшткі царквы. Аўтар «запіскі» зрабіў схематычны малюнак плана, які сведчыць аб своеасаблівасці будынка. Храм меў чатыры вельмі шырока размешчаныя слупы. 3 усходу да яго прылягала адна паўкруглая апсіда, два бакавыя апсідныя паўкружжы знаходзіліся ў паўночнай і паўднёвай сценах. Гэта быў надзвычай рэдкі ў старажытнарускім дойлідстве храм тыпу трыконхі. Час яго ўзвядзення не высветлены. На тэрыторыі былога Ефрасіннеўскага манастыра раскапаны рэшткі яшчэ адной царквы — вялікай чатырохслуповай пабудовы, да якой з трох бакоў прылягала шырокая галерэя. Усходнія канцы яе былі вылучаны ў самастойныя капліцы і мелі апсіды. Тонкія сцены галерэі і прытвора сведчаць аб тым, што гэтыя памяшканні былі невысокімі і завяршаліся бэлечяымі перакрыццямі. Ёсць падставы меркаваць, што царква мела толькі адну апсіду. Пад падлогай галерэі выяўлены пахаванпі ў цагляных скляпах. Гэта быў храм-пахавальня. Унутры царква была багата аформлена: у час раскопак знойдзены рэшткі фрэскавага жывапісу і мазаічнага ўбору. Некаторыя архітэктурныя формы гэтага храма не маюць аналагаў у іншых помніках, як полацкага, так і наогул старажытнарускага дойлідства. Гэта датычыць незвычайнай па форме галерэі з пашырэннямі на вуглах і часта размешчаных вузкіх пілястраў у інтэр’еры храма, а таксама на знешніх сценах галерэі. Арыгінальныя прапорцыі плана будынка, які мае настолькі шырокае заходняе чляненне, што па велічыні яно роўнае падкупальнаму квадрату. Храм-пахавальня, відаць, быў узведзены ў першай палове XII ст., магчыма, нават у яго першай чвэрці і з’яўляецца адным са старажытнейшых помнікаў полацкай архітэктуры. Археалагічныя раскопкі апошніх гадоў выявілі ў Полацку яшчэ некалькі старажытных помнікаў дойлідства. Гэта ў першую чаргу дзве царквы, якія належаць да першай паловы XII ст. Рэшткі іх захаваліся дрэнна, што не дае магчымасці з дастатковай дакладнасцю аднавіць першапачатковую форму. Уяўляюць цікавасць падмуркі церама полацкіх князёў. Гэта быў невялікі, амаль квадратны ў плане будынак (4,7 X 4,2 м) з маленькай прыбудовай. Падобныя церамы, мяркуючы па летапісных звестках, мелі значную вышыню і былі не жылымі, а толькі параднымі памяшканнямі княжацкага палаца. У той жа час невялікая таўшчыня сцен полацкага церама сведчыць, што будынак меў не скляпеністае, а бэлечнае перакрыцце. Пад ім быў склеп глыбінёй 1,5 м. Палац размяшчаўся на самым краі дзядзінца,