КНІГІ ОНЛАЙН
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 2: Другая палова XVI—канец XVIII ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 3: Канец XVIII — пач. XX ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 4: 1917—1941 гг.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 5: 1941 — да 60-х гг.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 6: 1960-я — сярэдзіна 1980-х гг.
На паселішчах у Гарадзішчы і Дзядзілавічах знойдзены трапецапа- добныя падвескі, арнаментаваныя паяскамі з кропак уздоўж асновы і з бакоў. Мініяцюрны бронзавы званочак вышынёй 1 см выяўлены ў Дзядзілавічах. Такія ўпрыгожанні характэрныя для культуры латгальскіх плямён VIII—XI стст. Да часоў першабытнага ладу адносяцца таксама выдатныя ўзоры манументальнага мастацтва скульптуры язычніцкіх багоў. каменных ідалаў і баб. У большасці выпадкаў скульптуры ідалаў выраблялі з дрэва, таму яны не захаваліся да нашага часу. Да таго ж з прыняццем хрысціянства амаль усе ідалы былі знішчаны. Уцалела толькі некалькі ўзораў з каменю. Найбольшую цікавасць уяўляе шклоўскі ідал, знойдзены ў 1963 г. на беразе рэчкі Серабранкі — прытока Дняпра. Гэта манументальная скульптура з пясчаніку вышынёй 120 см і вагой 250 кг. Формы ідала вельмі прымітыўныя. Галоўную ўвагу старажытны мастак звярнуў на твар. Тулава амаль цыліндрычнай формы, толькі ледзь апрацавана. Характар апрацоўкі матэрыялу бліжэй да разьбы па дрэву, чым па каменю, што зусім зразумела: для вырабу ідалаў дрэва ўжывалася значна шырэй. Галава антрапаморфнага ідала з каменю-ракушачніку вышынёй 46 см знойдзена пры земляных работах на ўскраіне Слоніма. Трактоўка яе такая ж прымітыўная, як і шклоўскага ідала. Другі від старажытных манументальных скульптур — так званыя каменныя бабы. Два такія творы выяўлены ў 1970 г. ля вёсак Грабаўцы і Залуззе Жабінкаўскага раёна. Першая высечана з чырванавата-попельнага валуна і ўяўляе сабой фігуру жанчыны ў паўроста вышынёй 79 см. Галаўны ўбор нагадвае капюшон, а ніжэй падбародка высечаны крыж. Другая скульптура, амаль такіх жа памераў,— таксама паўфігура жапчыны з чырвона-шэрага валуна. На прадаўгаватым твары прачэрчаны падоўжаныя вочы, доўгі нос і рот у выглядзе ўвагнутай рыскі. Ад падбародка адыходзяць дзве лініі, якія абмалёўваюць рукі, на грудзях прачэрчаны крыж. Відаць, першапачаткова скулыітуры былі язычніцкімі фетышамі, а крыжы высечаны пазней, пасля іх асвячэння. Далейшае эканамічнае і сацыяльнае развіццё першабытнага грамадства — распаўсюджанне ворыўнага земляробства, зараджэнне рамесных цэнтраў, існаванпе індывідуальных гаспадарак, маёмасная дыферэнцыяцыя, вылучэнне дружыны, аб’яднанне плямён у саюзы — стварыла ў канцы I тысячагоддзя перадумовы для з’яўлення класавага грамадства і ўтварэння дзяржавы. Культура плямён, якія насялялі тэрыторыю сучаснай Беларусі, з’явілася адной з частак, на аснове якіх фарміравалася мастацтва Кіеўскай Русі. Глава П МАСТАЦТВА ЗАХОДНЕРУСКІХ ЗЯМЕЛЬ (IX — XIII стст.) Па рубяжы I і II тысячагоддзяў н. э. на тэрыторыі Усходняй Еўропы, заселенай славянскімі плямёнамі, адбыліся вялікія змены ў гаспадарчым жыцці, грамадскім ладзе, культуры. Іх эканамічнымі перадумовамі было павелічэнне вырабу жалеза, удасканаленне прылад працы, пашырэнно ворыўнага земляробства. Рост прадукцыйных сіл вёў да павелічэння дадатковага прадукту вытворчасці і ствараў магчымасць накаплення маёмасці ў руках асобных членаў плямён, да вылучэння іх з асяроддзя супляменнікаў у найбольш маёмасную, уплывовую сацыяльную групу. Замацоўвалася яе пануючае становішча, распадаўся першабытнаабшчынны грамадскі лад і ўсталёўваўся новы — феадальны. Карэнныя змены адбыліся ў сацыяльным ладзе грамадства. Усё больш свабодных сялян трапляла ў феадальную залежнасць. На другім полюсе феадальнага грамадства былі кпязі і заможныя, уплывовыя, набліжаныя да князя прадстаўнікі феадальных вярхоў — баяры, княжыя мужы, дружыннікі. Станаўленне феадальных адносін знайшло адлюстраванне і ў формах дзяржаўнага будаўніцтва. Згодна з летапіснымі крыніцамі ва Усходняй Еўропе ўжо ў сярэдзіне IX ст. існавалі дзяржаўныя ўтварэнні — «княжанні», на чале якіх стаялі князі. Абапіраючыся на ваенныя дружыны, яны падпарадкоўвалі сваёй уладзе навакольнае насельніцтва, пашыралі межы сваіх уладанняў. Асобныя «княжанні» аб’ядноўваліся ў адзінай дзяржаве — Кіеўскай Русі. На тэрыторыі Беларусі, як і на большасці зямель Усходняй Еўропы, заняпад першабытных адносін завяршыўся ў канцы I тысячагоддзя, калі тут сталі складвацца важнейшыя ўмовы для новага грамадскага ладу — феадалізму. Паводле летапісаў, на тэрыторыі Беларусі ў канцы I — пачатку II тысячагоддзя н. э. жылі крывічы, дры- гавічы і радзімічы. Полацкія крывічы, ці палачане, як іх называлі летапісы, займалі паўночную частку сучаснай Беларусі і рассяляліся ў асноўным у басейне Заходняй Дзвіны. Дрыгавічы засялялі басейн Прыпяці і тэрыторыю на поўдзень ад лініі Барысаў — Лагойск — Заслаўе. Радзімічы жылі на левабярэжжы Дняпра і ў басейне Сажа. Крывічы і дрыгавічы належалі да найбольш развітых у сацыяльна-эканамічных адносінах плямён. Ужо да сярэдзіны IX ст. дрыгавічы і палачане мелі свае «княжанні». У канцы X ст. у Полацку княжыў Рагвалод з сынамі, а ў Тураве — Тур. Уключэнне тэрыторыі крывічоў, радзімічаў і дрыгавічоў у склад Кіеўскай дзяржавы садзейнічала сацыяльна-эканамічнаму развіццю гэтых зямель. У рамках Кіеўскай Русі палітычнае жыццё на тэрыторыі Беларусі вызначалася пэўнымі мясцовымі асаблівасцямі. He змаглі стварыць свайго «княжання», а пасля і княства радзімічы, якія ўвесь час падпарадкоўваліся Чарнігаўскаму княству. Паўднёва-ўсходняя частка тэрыторыі Беларусі з Брагінам, Рэчыцай, а пазней і Мазыром, адышла да Кіеўскага княства. Запаволена ішло дзяржаўнае будаўніцтва ў заходняй частцы Беларусі. Полацкае княства, размешчанае ў басейне Заходняй Дзвіны, па якой праходзіла заходнедзвінскае адгалінаванне шляхоў «з вараг у грэкі», вылучылася са складу Кіеўскай Русі пры князю Уладзіміру Святаславічу (у якасці надзела яго сына Ізяслава) і працяглы час захоўвала незалежнасць, праводзіла самастойную палітыку і дасягнула значных поспехаў. ІІасля смерці полацкага князя Усяслава Брачыславіча (1101) з княства вылучыліся ўдзелы Друцкі, Мінскі, Віцебскі, Лагожскі і інш. У сувязі з драбленнем роля Полацкага княства ў палітычным жыцці Старажытнай Русі ў далейшым зменшылася і ў пачатку другой паловы ХПІ ст. Полац- кая зямля трапіла ў залежнасць ад Вялікага княства Літоўскага. Тураўскае княства склалася ў канцы X ст. у межах існаваўшага раней «княжання» дрыгавічоў і вылучылася як надзел Святаполка Уладзіміравіча. На нрацягу XI ст. яно адыгрывала важную ролю сярод іншых княстваў і па свайму значэнпю саступала толькі Кіеўскаму, Ноўгарадскаму і Полацкаму. У XII ст. трапіла ў залежнасць ад Кіеўскага. 3 яго вылучыліся Клецкае, Пінскае, Дубровіцкае і Сцепанскае княствы. У XIII ст. Тураўскае княства залежала ад Уладзіміра-Валынскага, а з пачатку XIV ст. трапіла ў залежнасць ад Вялікага княства Літоўскага. Прыняцце ў X ст. хрысціянства, выкліканае патрэбамі феадальнага ладу, ідэалагічна ўмацавала панаванне феадальных вярхоў, класавы лад і класавы прыгнёт. Будучы, як і ўсе рэлігіі, рэакцыйным, хрысціянства ў Старажытнай Русі адыграла, аднак, і нэўную прагрэсіўную ролю. Яно спрыяла ўмацаванню больш развітых, чым першабытнаабшчынныя, адносін, дапамагала пераадольваць перажыткі племянной адасобленасці і феадальнага сепаратызму, садзейнічала ўздыму культуры, пісьменнасці, умацаванню міжнародных сувязей. Пры ўсёй агульнасці мастацтва Кіеўскай Русі на тэрыторыі сучаснай Беларусі яно мела сваю спецыфіку, свае адметныя асаблівасці. Найбольш яскрава яны выявіліся ў мастацтве Полацкай зямлі. Інтэнсіўным эканамічным і культурным развіццём Полацкае княства абавязана свайму геаграфічнаму становішчу: па яго землях пралягалі гандлёвыя шляхі, што звязвалі Паўднёвую Русь, Візантыю і арабскі Усход з Паўночнай Руссю, Прыбалтыкай, Скандынавіяй, а таксама з Захадам. Сувязі з гэтымі краінамі, несумненна, уплывалі на мастацтва Полацкай зямлі, дзе ўжо ў пачатку XII ст. склалася самабытная школа дойлід- ства, жывапісу, пластыкі, дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва. Асновай і своеасаблівасцю полацкага дойлідства быў вежападобны храм з паступовым узмацненнем вертыкалізму кампазіцыі, што можна растлумачыць адыходам ад візантыйска-кіеўскіх традыцый. Асобныя формы полацкай архітэктуры не маюць аналагаў у іншых землях Старажытнай Русі. Прыкладна такі ж працэс адбываўся ў развіцці полацкага манументальнага жывапісу. Непасрэдныя сувязі полацкай княжацкай дынастыі з візантыйскім дваром у пачатку XII ст. спрыялі пранікненню ў жывапіс візантыйскага комнінаўскага стылю \ аб чым сведчаць асобныя фрэскі Бельчыцкага манастыра і мініяцюры Хутынскага служэбніка. Полацкі жывапіс пачатку XIII ст. нясе адбітак палеалогаўскага стылю2 (мініяцюры Аршанскага евангелля). Пэўнае ўздзеянне па полацкае мастацтва аказала таксама раманскае мастацтва, адзнакі якога заўважаюцца ў фрэсках храма-пахавальні Ефрасіннеўскага манастыра (пач. XII ст.). Аднак засваенне сусветных мастацкіх стыляў не было працэсам механічным. Мясцовыя майстры творча пераасэнсоўвалі, перапрацоўвалі візантыйскія і раманскія формы. Арыгінальнае спалучэнне мясцовых, візантыйскіх і раманскіх форм — найбольш характэрная асаблівасць многіх помнікаў мастацтва заходніх зямель Русі. Цікавасць да рэальнага жыцця, якая, нягледзячы на рэлігійную абалонку, досыць рана абудзілася ў майстроў заходніх зямель Русі, творчы падыход да выкарыстання лепшых 1 Тэрмін «комнінаўскае мастацтва» ўтвораны ад імя Комнінаў — дынастыі, якая займала візантыйскі трон у XII ст. 2 Ад імя дынастыі Палеалогаў, панаваўшых у Візантыі ў XIII—XV стст. дасягненняў мастацтва стваралі спрыяльныя ўмовы для фарміравання самабытных мастацкіх рыс, якія пазней, у перыяд фарміравання беларускай народнасці, выявіліся асабліва яскрава і выразпа. ГОРАДАБУДАЎНІЦТВА I АРХІТЭКТУРА Адна з найболып важных адзнак развіцця ўсходніх славян на рубяжы I і II тысячагоддзяў н. э.— узнікненне раннефеадальных гарадоў. Іх з’яўленне было выпікам фарміравання новага класавага грамадства — феадалізму, далейшага развіцця вытворчых сіл. Узнікненне гарадоў адбывалася не адначасова. Раней яны з’явіліся ў болып развітых у эканамічных адносінах раёнах, на ажыўленых гандлёвых шляхах. У залежнасці ад канкрэтных умоў у гарадоў пераважалі тыя ці іншыя функцыі. Полацк і Тураў выраслі з ранейшых племянных цэнтраў. Шэраг гарадоў узнік на граніцах з суседнімі княствамі і меў галоўным чынам ваенна-стратэгічнае значэнне (Мінск, Клецк, Гродна, Ваўкавыск, Бярэсце). У пасяленняў, што вырасталі вакол феадальных замкаў, пераважалі адміністрацыйныя фупкцыі (Ізяслаў, Барысаў). Узнікненне некаторых гарадоў тлумачыцца перш за ўсё эканамічнымі патрэбамі нава кольнага насельніцтва, для якога яны служылі цэнтрамі па забеспячэнню якаснымі прыладамі працы і месцам збыту сельскагаспадарчай прадукцыі (Піпск, Слуцк, Тураў, Клецк).