КНІГІ ОНЛАЙН
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 2: Другая палова XVI—канец XVIII ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 3: Канец XVIII — пач. XX ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 4: 1917—1941 гг.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 5: 1941 — да 60-х гг.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 6: 1960-я — сярэдзіна 1980-х гг.
У якасці асновы часта выкарыстоўвалі рэшткі папярэдніх пабудоў, засыпаных пластам смецця. Тады новая пабудова дакладна паўтарала памеры і планіроўку папярэдняй. Калі ж па нейкіх прычынах новая пабудова ссоўвалася адпосна старой, пад вуглы і бярвенні ніжняга вянка падкладалі кароткія бярвенні. У асобных выпадках ніжняя пабудова перакрывалася шчыльным накатам з бярвенняў, які служыў падлогай для новага будынка. Былі выпадкі, калі піжні вянок рабілі з дуба крыху большага дыяметра, чым астатнія вянкі зруба. Пры раскопках Мінска, Бярэсця знойдзены так званыя лемягі (самцы) і какошыны («курыцы»), па якіх можна меркаваць аб канструкцыі страхі. Старажытныя пабудовы мелі дах «закотам» 14, г. зн. двухсхільны, які звужаўся ўгору, утвараючы трохвугольны шчыт. Супрацьлеглыя «лемягі» замацоўваліся тонкімі жэрдкамі — звалокамі, на якія ставіліся на рабро доўгія трохвуголыіай формы дошкі з выразамі («какошыны»). Выразам з ніжняга боку какошына ўпіралася ў верхняе бервяно бакавой сцяны, а верхні выраз быў апорай для пакладзенага на рабро ўздоўж сцяны латака, у які ўпіраліся тарцамі пакладзеныя на «пакот» драніцы даху. Падлога пасцілалася з тоўстых колатых дошак, пакладзеных упоперак на драўляныя лагі. Звычайна дзве ці тры лагі ўмацоўваліся ў зруб прыкладна паміж другім і трэцім вянкамі скразной урубкай, калі канцы лаг выходзілі за сцены зруба. Зрэдку сустракаецца глухая ўрубка лаг. Апрача дошак у якасці матэрыялу для падлог часам выкарыстоўвалі тонкія (12—13 см) бярвенні, шчыльна падагнаныя адпо да аднаго. Надзвычай рэдка пры раскопках трап- 14 Загорульскнй Э. М. Древннй Мннск, с. 35—36. ляюцца пабудовы з земляной падлогай (Тураў). Важны элемент драўляных пабудоў — дзвярныя праёмы. Яны выяўлены пры раскопках Бярэсця, Мінска, Давыд-Гарадка. Дзвярныя праёмы ў пабудовах пачыналіся звычайна з 3-га ці 4-га вяпка і мелі шырыню ад 0,67 да 1,1 м і вышыню 0,8—1,6 м. Цікава адзначыць, што да XIII ст. яшчэ не было адзінага, найбольш рацыянальнага прыёму афармлення дзвярэй. У адных выпадках дзверы ўшчыльнялі пастаўленымі вертыкальна па баках праёма драўлянымі дошчачкамі (часта іх запускалі ў пазы, вырубленыя вертыкальпа ў бярвеішях сцеп праёма), у другіх — па баках праёма ставілі вушакі, у якія заганялі счасаныя на клін бярвенні сценак праёмаў, у трэціх — праём афармлялі плашкамі знізу (накшталт парога) і з бакоў, у чацвёртым — парожак рабілі з бервяна, канцы якога мелі форму ластаўчынага хваста, у вырубы яго і заганялі счасаныя на клін бярвенні ніжняга вянка праёма. Дзверы рабілі з тоўстых колатых дошак, злучаных доўгімі папярочпымі планкамі, запушчанымі ў вырубленыя пазы. Унізе і ўверсе з аднаго боку дзвярнога палатпа выступалі шыпы — «пяткі», якія ўстаўлялі ў гнёзды парога і верхпяга бервяна праёма. Яны служылі для замацавання дзвярэй у праёме і паварочвання іх вакол восі. Цяжэй меркаваць аб вокнах у жылых дамах, бо ў большасці выпадкаў захаваліся толькі ніжнія часткі збудаванняў. У дзвюх пабудовах старажытпага Бярэсця, якія захаваліся на 11 —12 вянкоў, ёсць зверху невялікія праёмы вышынёй у адпо бервяно. Адзін з іх звонку застаўлены дошчачкай, якая рухалася па рамцы з планак, прыбітых драўлянымі цвікамі вакол праёма. У трэцяй пабудове, што захавалася на 12 вянкоў, ніякага аконнага праёма няма. У многіх гарадах (Тураў, Полацк, Мінск, Гродна, Навагрудак) знойдзены аб- ломкі круглых шкляных дыскаў, якія ўстаўлялі ў рамы вокнаў 15. Пры раскопках многіх гарадоў знойдзены рэшткі печаў. Вырабленыя з гліны, цэглы, каменю, япы вельмі трывалыя і знойдзены ў тых пластах, дзе не захаваліся пабудовы з дрэва. Часцей за ўсё гэта рэшткі глінабітных печаў. На падпечак з гліны, абгароджаны пастаўленымі на рабро дошкамі, клалі тоўстую калоду і абкладалі яе тоўстым слоем вільготпай гліпы. Калі гліна крыху падсыхала, калоду выпальвалі, і абпаленая пры гэтым гліна ўтварала печку як бы з адпой цагліны. Часам для змацавання гліпы ўжывалі драўляныя калкі, якія пабівалі паўколам пад сценамі печы. Пад чарэнь (под) печы рабілі спецыяльны памост з папярочных плашак, паверх якіх ішоў насціл з пакладзеных уздоўж дошак. Часам чарэнь і сценкі выкладалі з цэглы, змацаванай глінай. Зрэдку трапляюцца печы, пры будаўніцтве якіх ужывалі камень. Печы былі адносна невялікіх памераў (прыкладна 1,2 X Х1,2 м), з паўцыліндрычным верхам без коміпаў і паліліся «па-чорнаму». Зробленая з гліпы чарэнь патрабавала частага рамонту, таму на старую чарэнь падмазвалі новы пласт гліны. Такі рамонт рабілі не адзін раз. Звычайпа печ размяшчалася ля ўваходу ў пабудову, далей ад яе ішлі палаці. Гаспадарчыя пабудовы ў гарадах мелі той жа характар, што і жылыя. Гэта былі наземныя аднакамерныя збудаванні зрубнай канструкцыі, рубленыя «ў чашку» з сасны ці елкі і толькі зрэдку з ліставых парод дрэў. Звычайна яны не мелі ўцяпляльных пазоў і мохавых пракладак паміж вянкамі. Памеры звычайна ад 2,4 X Х2,4 м да 3,4 X 3,4 м, але сустракаліся і меншыя. Выкарыстоўваліся яны 15 Штыхов Г. В. Древннй Полоцк, с. 95, 97; Гуревпч Ф. Д. Дом боярппа XII в. в древнерусском Новогрудке.— KCL1A, 1964, вып. 99, с. 98; Лысенко П. Ф, Города Туровской землп, с. 67, ў якасці клеці. Пры раскопках у іх знаходзяць жорны, а таксама льняную трасту, лупіны проса. Пабудовы для ўтрымання жывёлы мелі такі ж характар, але сустракаліся значна радзей, чым жылыя. Магчыма, жывёлу ўтрымлівалі ў асноўным на дварах пад павецямі ці ў пабудовах лёгкай каркаснай канструкцыі. Так, у Давыд-Гарадку і Мінску знойдзены рэпіткі пабудоў з калоў, пераплеценых галлём (тыпу кашары) 16, а ў Бярэсці — слуповыя павеці з дошак. У Мінску зпойдзены таксама рэшткі пабудоў слуповай канструкцыі двух тыпаў. У адных з іх прамежкі паміж слупамі запоўпены гарызанталыіымі бярвеннямі, у другіх — вертыкальпа ўкапанымі слупамі17. Як рэдкі выпадак у забудове гарадоў на тэрыторыі Беларусі трэба адзначыць выяўленае на Замкавай гары ў Ваўкавыску паўзямляначнае жыллё. Прымаючы пад увагу, іпто жыллё гэтага тыпу характэрпа для стэпавых і лесастэпавых раёнаў Усходняй Еўропы, даследчыкі лічаць, што ў Ваўкавыск яно занесена перасяленцамі з паўднёвых раёнаў, у прыватнасці з Валыні 18. Паўзямлянкі паглыбляліся ў зямлю да 1 м, мелі зрубную ці слуповую канструкцыю, двухсхільны дах і памеры 3,4 X 3,4 м. Такая ж паўзямлянка выяўлена на пасадзе старажытнага Мінска 19. Да гаспадарчых пабудоў трэба аднесці выяўленыя пры раскопках Турава тры скляпы. Яны былі паглыблены ў зямлю, абкладзены дошкамі ці жэрдкамі і не звязваліся з пабудовамі. У двух з іх падлога з дошак была падсцелепа бяростай, у адным знойдзена шмат фрагментаў 16 Загорульскнй Э. М. Древннй Мнпск, с. 36. 17 Там жа. 18 Зверуго Я. Г. Древннй Волковыск, с. 22—24. 19 Тарасепко В. Р. ІІтогн раскопок Мннского замчшца.— Весці АН БССР. Сер. грамад. навук, 1950, № 4, с. 77, прычарнаморскіх амфар і шклянога посуду. Трэба яшчэ сказаць аб рэштках раскапанай у Давыд-Гарадку драўлянай царквы 20. Яна была двухкамернай, складалася з двух зрубаў рознай велічыні. На месцы першапачатковай царквы, якая загінула ад пажару, была пабудавана новая і большых памераў. Рамесніцкія майстэрні размяшчаліся ў звычайпых пабудовах і вылучаюцца толькі знаходкамі прылад працы і адходаў вытворчасці. Так, у Полацку раскапаны дзве пабудовы, у адной з якіх знаходзілася майстэрня гарбара і шаўца, а ў другой знойдзены прылады працы і паўфабрыкаты розных відаў рамесніцкай вытворчасці. У Мінску выяўлены майстэрні ганчара і шаўца. Па археалагічных матэрыялах можна меркаваць, што ў старажытнарускіх гарадах звычайна адсутнічала размежаванне ў рассяленні сацыяльных груп насельніцтва па асобных частках гарадоў. Як на дзядзінцах, так і на тэрыторыі ваколыіых гарадоў трапляюцца прасторныя пабудовы са значнай колькасцю каштоўнага інвентару (ювелірныя вырабы, інструменты, посуд і г. д.), якія належалі заможнай частцы насельніцтва. Толькі на дзядзіпцах старажытных Ваўкавыска і Гродна знаходкі вялікаіі колькасці прадметаў узбраення і рэштак паляўнічай здабычы дазваляюць гаварыць аб пасяленні тут асобнай сацыялыіай групы, як можна меркаваць, феадалаў і прафесійных воінаў-дружыннікаў. У Навагрудку і Ваўкавыску таксама вылучаюцца асобныя раёны, у якіх сканцэнтравана болыпасць каштоўных рэчаў, што дае падставу гаварыць аб заселенасці гэтай часткі больш заможным насельніцтвам. У Навагрудку выяўлены вялікі трохчасткавы 20 Jakimowicz R. Dawidgrodek.— Pinsk, 1938. дом, атынкаваны і размаляваны фрэ скамі, з каштоўнымі рэчамі21. Яланіроўка гарадоў вызначалася надзвычайнай стабільнасцю. Асноўны планіровачны элемент — вуліцы на працягу многіх стагоддзяў захоўвалі сваё месцазнаходжанне і кірунак. Аб гэтым пераканаўча сведчаць рэшткі вулічных насцілаў на шмат ярусаў (у Полацку — 14, Мінску 13, Пінску — 7, Бярэсці — 6), якія размяшчаюцца адзін пад адным 22. Насцілы рабілі з тоўстых колатых дошак або з тонкіх бярвенняў, умацаваных на дзвюх або трох пакладзеных уздоўж лагах. У Бярэсці і Давыд-Гарадку пад лагі ўпоперак падкладвалі бярвенні. Жылыя пабудовы стаялі ўздоўж вуліцы і былі звернуты да яе глухімі сценамі. У Бярэсці дамы паміж цэнтральнай і паўднёвай вуліцамі размяшчаліся ў чатыры рады. Будынкі двух унутраных радоў былі павернуты адзін да аднаго глухімі сценамі, a ўваходы знаходзіліся насупраць уваходаў знешніх радоў, часам звязваючыся з імі насціламі. Прамежкі паміж пабудовамі ўздоўж вуліцы былі абнесены частаколам з пастаўленых шчыльна адзін да аднаго тоўстых калоў ці плотам з гарызантальна пакладзеных жэрдак. Праходы да дзвярэй і свабодную каля пабудоў плошчу часта пакрывалі насціламі. У асобных месцах паралельна вуліцы пракладвалі водаадводы (Мінск, Полацк) 23. Археалагічныя матэрыялы даюць пэўнае ўяўленне аб планіроўцы гарадской сядзібы. Што ж датычыцца 21 Гуревнч Ф. Д. Дом боярнна XII в. в древнерусском Новогрудке, с. 94—98; Зверуго Я. Г. Древннй Волковыск, с. 135. 22 Штыхов Г. В. Древннй Полоцк, с. 38; Загорульскпй Э. М. Древпнй Мннск, с. 48; Лысенко П. Ф. Города Туровской землн, с. 85. 23 Загорульскпіі Э. М. Древппй Мпнск, с. 50; Штыхов Г. В. Древннй ІІолоцк, С. 48. гарадоў з высокай шчыльнасцю забудовы, то планіроўку сядзібы можна прасачыць толькі ў асобных выпадках. Так, у Бярэсці да адной жылой пабудовы прылягаў абгароджаны частаколам двор памерам 2,5X5 м, запоўнены карой і трэскамі, а за ім — двор памерам 3X6 м для ўтрымання жывёлы, на якім была зроблена павець. У астатніх выпадках вылучэнне гаспадарчых двароў прасачыць немагчыма. Жывёла, як відаць, стаяла паміж будынкамі пад павеццю, тут жа выкопваліся неабходныя гаспадарчыя работы. Гаспадарчыя пабудовы стаялі паблізу жылых. У Пінску раскапана частка гаспадарчага двара плошчай больш за 100 кв. м, адгароджанага ад вуліцы частаколам. Апрача жылля двор меў памяшканне для ўтрыманпя жывёлы і быў высланы дошкамі й. У Мінску сядзіба мела плошчу да 220—250 кв. м і налічвала дзве жылыя і дзве-тры гаспадарчыя пабудовы25. У Полацку размяшчэнпе пабудоў дало падставу даследчыкам гаварыць аб элементах пагоннага двара 26.