КНІГІ ОНЛАЙН
Пошук сярод кніг, што прайшлі індэксацыю гуглам. Некаторыя кнігі гугл не знаходзіць
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 1: Ад старажытных часоў да другой паловы XVI ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 3: Канец XVIII — пач. XX ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 4: 1917—1941 гг.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 5: 1941 — да 60-х гг.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 6: 1960-я — сярэдзіна 1980-х гг.
Паліфонія характараў і перажыванняў разгортваецца ў другім датаваным абразе — у «Пакровах» 1649 г., дзе гаманлівы натоўп абапал Рамана-псалмапеўца выяўлены з вялікай жыццёвай праўдзівасцю і назіральнасцю. Нягледзячы на тое што ўсе персанажы напісаны нібы з адной асобы і адрозніваюцца толькі ўзростам, уражвае разнастайнасць характараў. Душэўны стан кожнага перададзены праз ледзь прыкметныя асаблівасці паводзін і мімікі. Абраз добра захаваўся, таму на яго прыкладзе зручна прасачыць асаблівасці мясцовай мадэліроўкі твараў з дапамогай чаргавання светлых і цёмных мазкоў, пакладзеных адзін ля аднаго, што стварае ілюзію інтэнсіўнай гульні святла і ценю, хуткай змены настрою. У кампазіцыі як гэтага, так і шэрагу іпшых твораў сярэдзіны 22. Пакровы. Фрагмент абраза з г. Маларыты Брэсцкай вобл. 1649. ДММ БССР XVII ст. вельмі прыкметна імкненне разгарнуць прастору ў перспектыве. Суадносіны паміж чалавечымі постацямі і архітэктурнымі кулісамі амаль пазбаўлены ўмоўнасці. Складаныя комплексы палацаў рэнесанснага характару маюць выразную кампазіцыйную самастойнасць. Яны пабудаваны з дапамогай не толькі адваротнай, але і прамой перспектывы, дастаткова добра разгорнутай углыбіню, маюць падкрэсленыя аб’ёмы. Заўважаецца перарастанне ўмоўнай формы куліс у самастойны архітэктурны пейзаж, што надае твору жыццёвую дакладнасць. Вельмі выразна гэта рыса выяў- лена ў абразе «Успенне» 1650 г., дзе ўнутраная прастора арганізавана за кошт аб’ёмных і складаных архітэктурных комплексаў на другім плане. Для ўсіх трох абразоў характэрны сакавіты разьбяны пазалочаны арнамент фону. Бн уплятаецца ў агульную кампазіцыю і ўзмацняе яе выразнасць. У «Пакровах», напрыклад, раслінны арпамент дзе-підзе нагадвае языкі полымя, ён развіваецца знізу ўверх і, аб’ядноўваючы дзве самастойныя кампазіцыі ў цэнтры, утварае аснову, на якой нібы лунае верхняя група. Для разглядаемаіі групы абразоў характэрна жанравасць, якая працінае іконаграфічную канву і надае твору цеплыню і жыццёвую пераканаўчасць. Так, у верхняй частцы «Пакроваў» паказаны іншаземныя госці ў адзенні і капелюшах галандскіх гандляроў XVII ст., яны трымаюцца свабодна і нагадваюць гледачоў на спектаклі. Жанравасць, якая з’явілася яшчэ ў творах XVI ст., набывае тут большую значнасць. Яна прысутнічае не толькі ў асобных дэталях бытавога характару, але выступае як істотны элемент усёй вобразнай структуры твора, як адзнака блізкасці ўсяго выяўленага да рэальнасці. Значна адрозніваюцца ад маларыцкіх творы іканапісу ўсходняй і паўночнай Беларусі. Вядомае магілёўскае «Раство Марыі», створанае ў 1649 г. мастаком Пятром Яўсеевічам з Галынца (ДММ), мае выключна жыццярадасны, светлы і лёгкі каларыт37. Яно нагадвае жанравую сцэну са шматлікімі бытавымі і этнаграфічнымі дэталямі. На галовах жанчын-павітух — сялянскія наміткі, на падушках — самаробныя карункі-прошвы. У позах персанажаў столькі натуральнай радаснай закла- 37 Высоцкая Н. Ф. «Нараджэнне маці боскай» Пятра Яўсеевіча з Галынца//Мастацтва Беларусі. 1983. № 2. Паміж с. 48-49. почанасці, што толькі німбы над галовамі прымушаюць памятаць пра іх святасць. Незвычайна для іканапісу вырашана ў гэтым творы праблема прасторы. Позірк гледача скіроўваецца за аконны праём, дзе відаць будынкі ў перспектыўным скарачэнні. Такім чынам, прастора нібы размыкаецца, зводзячы на нішто выключнасць падзеі і аб’ядноўваючы яе з астатнім светам. Імкненне да паказу разгорнутага і «абжытага» пейзажу асабліва ярка адчуваецца ў абразе «Цалаванне Ганны і Іакіма» з в. Олтуш (ДММ). У ім адначасова гаворыцца і пра благавешчанне, і пра радасць бацькоў Марыі з гэтае прычыны. Месца дзеяння — вялікі сад з вежай і альтанкай, пададзеныя ў перспектыўным скарачэнні. Паміж фігурамі і прадметамі захоўваюцца суадносіны, блізкія да існуючых у натуры. Шырока разгорнутая прастора з зялёнымі ўзвышшамі, ахутанымі вячэрнім прыцемкам, паказана ў «Растве Хрыстовым» (ДГМ). Некаторыя дэталі абраза, напрыклад руіны палаца, абломак мармуровай балюстрады і гімацій Іосіфа, які нагадвае Tory, адцяняюцца прастатой і рэальнасцю паўночнага краявіду. «Раство» адрозніваецца мяккасцю каларыту, пабудаванага на суадносінах гарчычных, светла-зялёных, светла-шэрых і белых таноў. Ёсць падставы меркаваць, што абраз належыць да магілёўскай жывапіснай школы, ад якой захаваўся аналагічны па колеравай гаме твор — «Цуд Юр’я» са Старога Быхава (Быхаўскі краязнаўчы музей). Вытанчаны каларыт быхаўскага абраза будуецца на спалучэнні блізкіх па тону колераў: зялёна-шэрых, блакітных, жамчужных і светла-вохрыстых, якія адцяняюцца ружовымі акцэнтамі на вуснах і мочках вушэй. Тыпаж «Цуда Юр’я» таксама вельмі блізкі да тыпажу ўжо згаданага «Раства Марыі». Кампазіцыйная пабудова, аргані- 23. Пятро Яўсеевіч з Галынца. Раство Марыі. 1649. ДММ RCCP зацыя прасторы і асобныя дэталі ва ўсіх названых творах першай паловы XVII ст. у некаторай ступені нагадваюць рэнесансныя формы: пра гэта сведчыць падкрэсленая ўраўнаважанасць мас, кулісы ў выглядзе рэнесансных збудаванняў і, урэшце, «чаканеныя» ўзоры арнаменту. Гэтым якасцям, асабліва характэрным для палескага жывапісу, амаль не супярэчаць некаторыя барочныя элементы, якія пакуль што падпарадкоўваюцца старой, даволі трывалай выяўленчай сістэме. 3 усяго сказанага можна зрабіць вывад, што асноўныя тэндэнцыі развіцця беларускай культуры ў той час яшчэ адпавядалі рэнесансным настроям, і гэта асабліва ярка праявілася ў свецкім жывапісе, а іменна ў парадным партрэце. Цікава адзначыць, што парадны партрэт і іканапіс выпрацавалі на Беларусі агульную сістэму выяўленчых сродкаў: партрэтны жывапіс выкарыстоўваў багаты вопыт іканапіснай дэі^арацыі, а ў іканапісе пад уплывам партрэта развівалася цікавасць да спасціжэння і перадачы чалавечага характару 38. Такім чынам, іканапіс першай паловы і сярэдзіны XVII ст. у сваёй аснове адлюстроўвае эстэтычную сістэму складанага і супярэчлівага часу Контррэфармацыі. Яна ўвасабляе ідэалы, некалькі іншыя ў параўнанні з поглядамі часу росквіту рэнесансных настрояў, але шмат у чым, не толькі па форме, але і па духу, захоўвае старыя традыцыі, замацаваныя мастацтвам XVI ст. Варта адзначыць, што твораў маньерыстычнага характару, па якіх можна прасачыць паступовае выраджэнне стылю, як гэта, напрыклад, у некаторай ступені бачна на абразе «Абразанне» з Мышчыц (МСБК), вельмі мала. У асноўнай масе твораў формы 38 Тананаева Л. II. Сарматскнй портрет. М., 1979. С. 110—170.' захоўваюць стрыманасць і адпавядаюць ідэалам эпохі. Вядома, што іканапіс вельмі шчыльна звязаны з іканастасам, і таму для больш поўнага разумення 24. Маці боская Баркалабаўская. Абраз з з. Быхава Магілёўскай вобл. 1-я пал. XVII ст. Быхаўскі краязнаўчы музей асобных твораў трэба ўявіць іх у сістэме, дзеля якой яны прызначаліся. У адпаведнасці з уяўленнямі, што склаліся да XV ст., іканастас адыгрываў асаблівую ролю ва ўбранні праваслаўных храмаў. Ён уяўляў манументальную шмат’ярусную кампазіцыю, якая падпарадкоўвала сабе астатняе дэкаратыўнае ўпрыгожанне царквы. Іканастас дыктаваў патрабаванні да кожнага асобнага абраза, які павінны быў успрымацца ў комплексе з іншымі. Верагодна, на Беларусі, як і ў суседніх краінах, фарміраванне іканастаса адносіцца да XIV—XV стст., але асобныя ўзоры яго цалкам дайшлі да нас толькі з XVII ст., а фрагменты — з другой наловы XVI і пачатку XVII ст. Найбольш старажытнымі і вядомымі з’яўляюцца іканастасы царквы Благавешчання ў Супраслі39 (знішчана ў 1944 г.), Нікольскай у Магілёве, а таксама не ўцалелыя, але добра апісаныя іканастасы Богаяўленскай царквы ў Магілёве 40 і Троіцкай — у Віцебску41. У кампазіцыі беларускага іканастаса ярка праступае крыжовы стрыжань, які ўтвараецца дамінуючым апостальскім чынам па гарызанталі і змешчанымі над царскай брамай цэнтральнымі абразамі хрысталагічнага цыкла па вертыкалі. Апошнія найбольш вялікія па габарытах і заўсёды прыўзняты над сваімі радамі. Гэтым беларускі іканастас адрозніваецца ад добра даследаванага рускага з яго стужкавай кампазіцыйнай будовай 42. Другая адметнасць — адсутнасць класічнага дэісуснага чына, які тут фактычна заменены апостальскім. Ролю дэісуса ў беларускім іканастасе выконвае толькі адзіны цэнтральны абраз «Спас-архірэй», або «Спас на прастоле». У асноўным беларускі іканастас меў чатыры рады (чыны): мясцовы, святочны (не заўсёды), апостальскі і прарочы. Некалькі архаічная структура іканастаса тлумачыцца асаблівасцямі развіцця сацыяльна-гістарычных адносін на беларускіх землях, што знайшло адлюстраванне ў філасофска-рэлігійных поглядах 43. 39 Долматов Н. Супрасльскнй Благовегценскнй монастырь. СПб., 1892. С. 97, 98, 140, 174; Freski z Suprasla. Krakow: wyd Artystyczno-graficzne, 1968. 40 Йнвентарь Нііколаевской церквн в Могнлеве за 1855 год//ЦДГА БССР (г. Мінск), ф. 2322, воп. 1, адз. зах. 78, л. 2—3. 41 Кацер М. С. Народно-прнкладное нскусство Белорусснн. Мн., 1972. С. 66, 67. 42 Бетнн Л. В. ІІсторнческне основы древнерусского высокого ііконостаса//Древнерусское нскусство. М., 1970. С. 57, 58. 43 Ветер Э. II. Об особенностях белорусского нконостаса//Художественное наследне. М.: ВЦННЛКР, 1978. № 4. С. 187192. Структура беларускага іканастаса дапамагае зразумець абраныя мастаком памеры, асаблівасці кампазіцыйнай будовы і эмацыянальную скіраванасць шматлікіх абразоў, якія захаваліся паасобку. Зыходзячы з гэтага, здаецца натуральным, што апостальскія абразы, якія нясуць у сабе асноўны філасофскі зарад усяго манументальнага комплексу, вызначаюцца велічнасцю і значнасцю вобраза (прыгадаем абразы «Апосталы Лука і Сымон» з Кажан-Гарадка, «Апосталы Павел, Іаан і Сымон» з Дамачова), а дэісусныя — урачыстасцю і напружанасцю пачуцця («Дэісус» з Рубеля). Вельмі важнае значэнне надавалася абразам мясцовага рада. Шматлікія ўцалелыя да нашага часу адзігітрыі і спасы ўражваюць глыбінёй пачуцця, а часам і псіхалагізмам. Яны прызначаны былі выконваць ролю «ўваходжання» ў іканастасны вобраз і разлічваліся на працяглае разглядванне з блізкай адлегласці («Маці боская Адзігітрыя» і «Спас Пантакратар» 1632 г. з Бездзежа). У адрозненне ад гэтых твораў храмавы абраз у мясцовым радзе павінен быў інфармаваць аб галоўным прастольным свяце і назве царквы. Таму ён быў найбольш дэкаратыўным і выразным па кампазіцыі і колеру («Тройца старазапаветная» з Дастоева, тры падпісаныя творы з Маларыты: «Праабражэнне» 1648 г., «Пакровы» 1649 г. і «Успенне» 1650 г.).