Гісторыя беларускага мастацтва Т. 2: Другая палова XVI—канец XVIII ст.

Гісторыя беларускага мастацтва

Т. 2: Другая палова XVI—канец XVIII ст.
Выдавец: Навука і тэхніка
Памер: 384с.
Мінск 1988
156 МБ
Гісторыя беларускага мастацтва
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 1: Ад старажытных часоў да другой паловы XVI ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 3: Канец XVIII — пач. XX ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 4: 1917—1941 гг.
Гісторыя беларускага мастацтва
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 5: 1941 — да 60-х гг.
Гісторыя беларускага мастацтва
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 6: 1960-я — сярэдзіна 1980-х гг.
77 Батюгпков П. II. Памятнлкп русской
старнны в Западных губернпях лмперлп.
СПб, 1874. Вып. 6. С. І96.
бытавога і культавага прызначэння: фляшы, шандалы, талеркі, крыжы і інш., а таксама масавага ўжытку: ажурныя палосы з нізкарэльефным узорам і фігурныя блялікі розных памераў, што прымацоўваліся па
52. Пласціна арнаментаваная.
1640. ДМ БССР
сцепкі драўляных куфэркаў, акаймоўкі для люстэркаў, ківотаў абразоў і івшыя рэчы. Пэўную цікавасць уяўляе алавяпая дарахавальніца з Богаяўленскага манастыра ў Орпіы. Выканана яна ў тэхніцы ліцця і кавапня і ўпрыгожапа па вуглах лакладнымі пласцінкамі78. Па-майстэрску адлітым ажурлым арнаментам раслінпага характару вызпачаецца алавяны рэлікварый 1634 г. з в. Воўпа Гродзенскай вобласці79.
Is Кацер М. С. Народно-прнкладное лскусство Белорусслн. С. 75—76.
79	Дэкаратыўна-прыкладнсе мастацтва Беларусі XII—XVII стагоддзяў. Фота 23.
XVII стагоддзе стала перыядам росквіту кавальскага мастацтва. Ka­ni раней гэты від прыкладнога мастацтва меў пераважна утылітарны характар, то цяпер на першы план пачынае выступаць мастацкі бок. Фасады будыпкаў упрыгожваліся мудрагелістай формы анкерамі, вадасцёкавыя трубы ў выглядзе драконаў скідалі струмені дажджавой вады. Вароты, упрыгожаныя каванымі рашоткамі, куфры, абабітыя прасячным «узорыстым» жалезам, уражвалі непаўторнасцю дэкору і майстэрствам выканання. Жалезныя каваныя лучнікі, дзвярныя малаткі, ручкі, завесы па прыгажосці не саступалі вырабам з каляровых і каштоўных металаў.
Сярод помнікаў кавальскага мастацтва можна вылучыць наступныя групы вырабаў: навершшы купалоў культавых будынкаў, надмагіллі; рашоткі для балконаў, варот, вокнаў; асобныя дэталі архітэктурнага ўбрання; прадметы хатняга ўжытку.
Каваныя навершшы работы беларускіх майстроў своеасаблівыя і арыгінальныя па форме. У іх дэкоры ў розных варыянтах сплятаюцца і геаметрычныя фігуры, і раслінныя элементы. Бязмежная фантазія майстроў-кавалёў дазваляла адлюстроўваць усю хрысціянскую атрыбутыку дэкаратыўнымі сродкамі. Вельмі часта паўтараюцца адлюстраванні сонца, месяца, птушак, кветак, каласоў. У гэтых фантазіях з металу адлюстравалася імкненне народа да дабра, святла. Каваныя навершшы заўсёды адрозніваліся строгай кампазіцыяй і сіметрыяй. Для болыпай выразнасці выкарыстоўваліся загатоўкі рознай таўшчыні. Часам яны спалучаліся з іншымі матэрыяламі, у прыватнасці са шклом.
Як у буйных гарадах, так і ў невялікіх паселішчах распаўсюджанымі былі рашоткі, якія мелі ў асноўным агульную схему пабудовы — розныя камбінацыі Sі С-падобных скобак, Болып разнастайныя ў дэка-
ратыўных адносінах каваныя дзвярныя рашоткі, выкананыя часцей за ўсё ў адзіным экземпляры. Неабходна адзначыць дзве каваныя з круглага стрыжня дзвярныя раіпоткі ў касцёле в. Вішнева Валожынскага раёна. На адной з іх стаіць дата вырабу: «24 МАІА 1619». Гэта адпа з найбольш ранніх кавальскіх прац беларускіх майстроў. Сілуэт рашоткі ўяўляе сістэму спіралепадобных завіткоў, змацаваных паміж сабою характэрным трайным хамуцікам. Немудрагелісты малюнак лёгкі і ажурны, добра ўпісваецца ў інтэр’ер.
Другая рашотка больш складаная. Калі ў першай усе спіралепадобныя завіткі аднолькавыя, то ў другой такія ж завіткі маюць разнастайныя цэнтры: адны заканчваюцца кветкамі, другія — лісцем, трэція — бутонамі. Рэнесансная ўраўнаважанасць і лёгкасць спалучаюцца з відавочнымі элементамі барока.
Арыгінальнымі ўзорамі кавальскай металапластыкі з’яўляюцца акоўкі дзвярэй. Да нас дайшлі толькі замалёўкі і фатаграфіі падобных вырабаў, але і па іх можна меркаваць аб высокім майстэрстве мясцовых кавалёў. Характэрны дэкор дзвярэй сінагогі сярэдзіны XVII ст. са Старога Быхава80. Спалучэнне наіўна-рэалістычна трактаваных птушак і кветак з фантастычнымі выявамі галін-змей сведчыць пра тыпова народны падыход да аздаблення асобных частак інтэр’ера. Звяртае ўвагу і такая асаблівасць, як вольнае размеркаванне дэталей — імкненне не столькі да сіметрыі, колькі да ўраўнаважанасці дэкору.
Вельмі часта ўпрыгожвалася не ўся паверхня дзвярэй, а толькі асобныя часткі: завесы, дзвярныя клямкі, ручкі. Выкананыя часам толькі адным з відаў кавання — рубкай, яны тым не менш сваім прыгожым
80 Кацер М. С. Народно-прлкладное лскусство Белорусслп. С. 77.
сілуэтам надавалі дзвярам своеасаблівасць і непаўторнасць.
Мудрагелістымі канструкцыямі засовак і замкоў, непаўторнасцю малюнка і аздобы адрозніваліся жалезныя шкатулкі, куфры, куфэркі. Адзін з двух куфраў, якія захоўваюцца ў Г родзенскім гісторыка-археалагічным музеі, цалкам выкаваны з металу. Складаная сістэма замочнага прыводу, масіўнасць вырабу, толькі дзе-нідзе ўпрыгожанага насечкай, сведчаць пра выкарыстанне яго для
53. Дзвярііая рашотка. 1-я пал. XVII ст. в. Вішнева Валожынскага р-на Мінскай вобл.
захоўвання важных дакументаў і каштоўнасцей.
Другі куфар, значна меншых памераў, з дрэва мае арыгінальнае афармленне. У адрозненне ад рускіх майстроў, якія ў большасці выпадкаў запаўнялі ўсю паверхню прасячным металам, беларускія прасечкай упрыгожвалі толькі вуглы, замковыя накладкі і завесы. Форма і малюнак іх розныя, але пераважаюць раслінныя матывы.
Прыкметныя змены адбыліся ў мастацкай апрацоўцы дрэва, дзе найбольш ярка праявілася арганічная сувязь з архітэктурай. У аздабленні інтэр’ера важнае месца пачынае займаць разьба. Ад традыцыйнага плоскага дэкору дробнага плана майстры паступова пераходзяць да высокарэльефнай дэкаратыўнай разьбы з шырокім выкарыстаннем раслінных матываў, якія ўключалі фрукты, плады і чалавечыя фігуры.
Над аздабленнем інтэр’ераў разам з беларускімі разьбярамі працавалі і майстры з Заходняй Еўропы, якія прынеслі з сабой рэнесансныя, а ў першай палове XVII ст.— барочныя прыёмы і матывы. Для іх успрыняцця была падрыхтавана ў Беларусі добрая глеба — традыцыямі старажытнарускага і беларускага народнага мастацтва, агульным характарам мастацтва таго часу, адпаведнай грамадска-палітычнай сітуацыяй. Каталіцкая царква, імкнучыся ўмацаваць свой уплыў на Беларусі, стварыць ілюзію прэстыжнасці і багацця, узяла на ўзбраенне барока з яго пышнасцю, пампезнасцю, дэкаратыўнасцю, арганічным сінтэзам розных відаў мастацтва. Гэта ярка дэманструюць уцалелыя алтары ў вв. Воўпа Гродзенскай вобласці (Ka­na 1634 г.), Порплішча Віцебскай вобласці (2-я чвэрць XVII ст.), Новая Мыш Брэсцкай вобласці (2-я чвэрць XVII ст.), Будслаў Мінскай вобласці (1633—1644). У іх дэкоры яшчэ пераважаюць рысы рэнесансу,
але барочная дэкаратыўнасць адчуваецца досыць выразна. Па гэтых узорах можна прасачыць, як расло тэхнічнае майстэрства разьбяроў, як рэнесансная ўраўнаважанасць змя-
54. Фрагмент галоўнага алтара ў в. Воўпа Ваўкавыскага р-на Гродзенскай вобл. Каля 1634 г.
нялася барочнай дэкаратыўнасцю і экспрэсіўнасцю. У дэкор алтароў у Воўпе ўведзены раней на Беларусі невядомы барочны матыў з так званых перлаў («пеўнікавых грабеньчыкаў»). Будслаўскі алтар узбагачаюць «флемаваныя дарожнікі», выкананне якіх патрабавала досыць складапага абсталявання. У алтарах Порплішча, Новай Мышы, Воўпы дэкор шырока ўключае матывы вінаграднай лазы з гронкамі, фруктаў, кветак, чалавечыя фігуры, вітыя калоны81.
81 Пластыка Беларусі XII—XVIII стагоддзяў. С. 3.
Але з асаблівай паўнатой майстэрства беларускіх разьбяроў праявілася ў аздабленні іканастасаў праваслаўных храмаў. Магчыма, адной з прычын такога росквіту манументальна-дэкаратыўнага мастацтва можна лічыць своеасаблівую рэакцыю на акаталічванне беларускага насельніцтва. Рэльефная разьба, якая затым развілася ў аб’ёмнаажурную з яе надзвычайнай дэкаратыўнасцю і жыццярадаснасцю, у пэўнай ступені адпавядала такім задачам.
У канцы XVI ст. у творчасць разьбяроў, што працавалі пад аздабленнем інтэр’ераў праваслаўных храмаў, пранікаюць повыя матывы, якія ў сваю чаргу выклікалі змяненні ў кампазіцыі і характары іканастасаў, надалі ім адметную дэкаратыўнасць. Нескладаныя геаметрычныя матывы паступова саступаюць месца болып пластычнай і багатай рэльефнай разьбе, аспову якой складае раслінны арнамент. Разьба стаповіцца актыўным кампанентам у стварэнні іканастаса як адзінага цэласнага комплексу. На абразах з’яўляецца багата арнаментаваны разьбяны фон, які добра спалучаўся з разьбой самога іканастаса.
3-за адсутнасці ўцалелых узораў дэтальна прасачыць характар развіцця плоскарэльефнай разьбы ў аб’ёмна-ажурную пемагчыма. Найболып ярка апошні від разьбы прадстаўлены ў дэкоры царскіх брам — цэнтральнай часткі іканастасаў. Іконаграфічныя выявы — разьбяныя ці жывапісныя — акаймоўваліся мудрагеліста выгнутымі вінаграднымі парасткамі з лісцем і ягадамі. Гэты матыў, які ў далейшым атрымаў шырокае распаўсюджанне ў разьбе па дрэву на Беларусі, Украіне і ў Расіі, прасочваецца ў арнаментыцы яшчэ з часоў Кіеўскай Русі. Ён нагадваў вядомы ў дэкаратыўным мастацтве са старажытных часоў матыў дрэва жыцця, што быў сімвалам хрысціянства. Радзіма гэтага матыву — Ві-
зантыя, адкуль ён распаўсюдзіўся амаль па ўсёй Еўропе. Вельмі часта ён сустракаецца і ў кніжнай мініяцюры, а з XVI ст.— у аздабленні разьбяных фонаў абразоў.
У другой чвэрці XVII ст. рэльефная разьба ў аздабленні царскіх брам пачынае саступаць месца ажурнай (скразной). Магчыма, ажурная разьба з’явілася спачатку ў верхняй частцы брамы, як на ўкраінскіх узорах 82. Матыў вінаграднай лазы становіцца больш выразным, характэрны для рэльефнай разьбы фон знікае. аднак ажурны арнамент яшчэ размешчаны ў адной плоскасці і не ўтварае суцэльнага аб’ёмнага перапляцення раслінных форм. Адсюль адзін крок да аб’ёмна-ажурнай разьбы.
Іканастас Богаяўленскага сабора ў Магілёве (2-я чвэрць XVII ст., не захаваўся) ужо ўяўляў узор такой разьбы. Ён складаўся з трох ярусаў, увянчаных казырком. Асноўным дэкаратыўным матывам былі пазалочаныя разьбяныя калонкі, створаныя ажурным перапляценнем вінаградных парасткаў з гронкамі і лістамі83.
Аб’ёмная пазалочаная разьба стварала такі багаты і пышны дэкор, што нават жывапіс адступаў на другі план. Разьба ў іканастасах з гэтага часу пачала займаць вядучае становішча. Такія дасягненні беларускіх майстроў у галіне досыць складанай аб’ёмна-ажурнай разьбы сталі магчымымі дзякуючы як інтэнсіўным культурным узаемасувязям, так і высокаму майстэрству разьбяроў.