КНІГІ ОНЛАЙН
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 1: Ад старажытных часоў да другой паловы XVI ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 3: Канец XVIII — пач. XX ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 4: 1917—1941 гг.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 5: 1941 — да 60-х гг.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 6: 1960-я — сярэдзіна 1980-х гг.
I. Глаўбіцам6. Акрамя евангельскіх сюжэтаў і выяў святых пакутнікаў у іх уводзяцца карціны на гістарычныя тэмы. Роспіс неаднародны і па стылю, і па тэхніцы выканання, розны і час стварэння асобных кампазіцый. Кампазіцыі на гістарычныя і евангельскія тэмы, размешчаныя над арачнымі нефавымі праёмамі на паўднёвай і паўночнай сценах, адносяцца да другой паловы XVII ст. і абноўлены ў канцы XIX ст.: «Благавешчанне», «Стрэчанне», «Узяцце Мсціслава рускімі войскамі», сцэна з евангелістамі — на паўднёвай сцяне; «Невядомы святы з віяланчэллю», «Трубяцкая разня», «Сустрэча Марыі і Лізаветы», «Заручыны Марыі» — на паўночнай. Роспіс алтарнай часткі створаны ў сярэдзіне XVIII ст., часткова ў тэхніцы грызайль. Ён уключае шэсць кампазіцый з выявамі каталіцкіх святых, а таксама партрэтныя выявы ў медальёнах. Кампазіцыі абрамляюцца архітэктурна-дэкаратыўным фрызам, які выкананы ў ілюзорна-прасторавым плане і складаецца са слупоў з капітэлямі, пілястраў, арачных праёмаў, куды ўводзіцца пейзаж. На скляпеннях бакавых нефаў размешчаны кампазіцыі: «Цар Саламон і царыца Саўская» (паўночназаходнінеф), «Благавешчанне» (цэнтральны паўночны неф), «Маці боская ў кароне з дзіцем» (паўночнаўсходні неф), «Вяртанне Іосіфа» (паўднёва-ўсходні неф), «Святая Тэрэза» (цэнтральны паўднёвы неф); сцэна на паўднёва-заходнім нефе захавалася фрагментарна (пейзаж). Вялікую гістарычную і мастацкую цікавасць уяўляюць кампазіцыі «Узяцце Мсціслава рускімі войскамі» і «Трубяцкая разня», або «Катаванне ксяндзоў», якія адлюстроўваюць падзеі руска-польскай вайны 1654-1667 гг. 6 Чантурпя В. А. Архнтектурные памятнпкн Белоруссші. Мн., 1982. С. 216. Сцэна штурму горада кампазіцыйна пабудавана так, што перад гледачом разгортваецца шырокая панарама баявых дзеянняў на фоне гарыстай мясцовасці, дзе ўзвышаюцца мураваныя будынкі Мсціслава, часткова ўжо ахопленыя агнём. Адчуванню прасторы спрыяе фармат фрэскі, напісанай на дне выцягнутай па гарызанталі прамавугольнай нішы. Рэзкае скарачэнне маштабу будынкаў, пададзеных у прамой перспектыве, стварае ілюзію вялікай прасторавай глыбіні, куды ўцягваюцца калоны атакуючых. Імклівы рух, якім насычана гэта сцэна, крыху супакойваецца на першым плане, дзе злева намаляваны постаці двух ажыўлена размаўляючых воінаў у шлемах, латах і высокіх ботах з адваротамі. За імі бачны гарматы і бочка з порахам, ля якой дзелавіта завіхаецца пушкар. Колеравая гама роспісу мяккая, некалькі манахромная, у асноўным пабудавана на карычнева-жоўтым, бежавым і шэра-блакітным танах. Мастак добра перадае напал барацьбы, трагізм падзей. Блакіт неба зацягнуты дымам, на баявым убранні воінаў водбліск пажару, які зліваецца з натуральным святлом. У кампазіцыі «Сустрэча Марыі і Лізаветы» дзеянне разгортваецца на фоне архітэктурнага стафажа, намаляванага ў прамой перспектыве. У творы адчуваецца імкненне аб’яднаць традыцыю, якая склалася яшчэ ў XVII ст., пераносіць евангельскі сюжэт у асяроддзе, блізкае і .знаёмае гледачу, насычанае рэаліямі навакольнага жыцця, з гістарычнай і геаграфічнай дакладнасцю, што вымагала надыходзячая эпоха Асветніцтва. Таму ў кампазіцыю ўведзена «залатая брама» Іерусаліма ў выглядзе замкавай цаглянай вёжы, а побач растуць пальмы і высокая зялёная трава з буйнымі белымі кветкамі. У цэнтры на ўзгорку паказаны дзве жанчыны. Яны апрануты ў свецкае адзенне па модзе XVIII ст. Мастак па-майстэрску мадэліруе мяккія складкі доўгай светла-карычневай сукенкі са светла-жоўтым каўнерыкам, што мякка аблягае шыю Марыі. На таліі сукенка падпяразана паяском з вялікай круглай спражкай, на якоіі адбіта манаграма святоіі Марыі. Паверх сукенкі накінуты лёгкі празрысты блакітны плашч. У такой жа маляўнічай манеры, што добра перадае работы працягваліся і ў 1780-х гадах. На правай сцяне (каля хораў) захаваўся памятны падпіс лацінскімі літарамі, у якім значыцца імя П. Піятроўскага. 3 архітэктурных крыніц вя- 146. Праабражэнне. Фрагмент роспісу касцёла Станіслава ў Магілёве. 1765—1767 (?) фактуру матэрыялу і дазваляе праз драпіроўку адчуваць пластыку фігуры, намалявана і адзенне Лізаветы. Значнасць падзеі падкрэслена тым, што сустрэча адбываецца на бязлюдным фоне. Постаці жанчын пануюць у прасторы. Толькі злева ўнізе сівавалосы Іосіф завіхаецца ля асляняці. Роспісы кармеліцкага касцёла Станіслава ў Магілёве выкананы крыху пазней мсціслаўскіх і нясвіжскіх, але ў групе помнікаў сярэдзіны XVIII ст. займаюць зпачнае месца. Яны адлюстроўваюць відавочпую сувязь з мясцовай мастацкай традыцыяй. Створаны яны ў 1765—1767 гг., дома, што над роспісам касцёла працаваў і мастак А. Главацкі з вучнямі — манахамі Спаскай царквы ў Магілёве Пятром, Лук’янам і Рыгорам 7. Базіліка св. Станіслава ў Магілёве (1752) — крыху прысадзістая звонку пабудова — унутры здзіўляе агромністасцю залітай святлом прасторы цэнтральнага нефа, перакрытага корабавым скляпеннем, што абапіраецца на магутныя пілоны. Адчуванне лёгкасці, неагляднай глыбіні прасторы ствараецца дзякуючы рос- 7 Архіў ІМЭФ АН БССР, фонд Кацара М. С., воп. 2, адз. зах. 8, л. 7—8. nicy скляпенняў, дзе на фоне магутнага архітэктурнага стафажа, які нібы працягвае ўгару архітэктурныя формы будынка, даюцца вялікія прарывы ў неба. У гэтых прарывах і разгортваюцца падзеі свяшчэннай гісторыі. Ад конхі апсіды да хораў размешчаны тры кампазіцыі: «Праабражэнне», «Уручэнне ключоў Пятру» і «Ушэсце Марыі». Такая нечаканая для позпяга барока манументальная нешматслоўнасць кампенсуецца мноствам эмацыянальных і сэнсавых сувязей, якія ўстанаўліваюцца паміж архітэктурнымі кулісамі. Тут і евангелісты з сімваламі, і айцы заходняй царквы — Іеранім, Аўгусцін, Клімент, і алегарычныя фігуры Веры, Надзеі, Любові, і проста гледачы, што намаляваны некалькімі групамі на ілюзорна пададзеных балконах. Усхваляваны стан персанажаў, чыстыя адкрытыя фарбы ўтвараюць у літаральным сэнсе магутную ўзнёслую сімфонію пластыкі і колеру. Ніжэй акон па перыметру сцен галоўнага нефа ў прамавугольных неглыбокіх нішах пад аркамі паміж пілонамі размешчана яшчэ восем сцэн: «Уваскрэсепне Лазара», «Св. Тэрэза», «Хрышчэнне» і памятны падпіс на паўднёвай сцяне, тры гістарычныя сцэны і геральдыка на хорах — на паўночнай. Паніжаныя бакавыя нефы выступаючымі пілястрамі і аркамі, што злучаюць сцены з пілонамі, нібы разбіваюцца на анфіладу паасобных капліц, скляпенні якіх таксама ўпрыгожаны роспісам. 3 паўночнага боку тут размешчаны «Спас Нерукатворны», «Св. Себасцьян», «Грэшніца і чорт», а з паўднёвага — вельмі незвычайныя сюжэты: «Падарожжа», «Смерць Іосіфа» і выява, на якой намаляваны мастак каля мальберта. Меншыя па маштабу, гэтыя сцэны зрокава добра спалучаюцца з роспісам галоўнага нефа. У нартэксе, таксама на скляпеннях, захаваліся дзве сцэны: «Каін забівае Авеля» і «Ахвяра Аўраама». Усе сцэны добра асвятляюцца, іх зручпа разглядаць. Дэкаратыўныя стужкі, якія імітуюць ляпніну і архітэктурны стафаж жывапісных сцен, злучаюць ілюзорны прасторавы жывапіс з архітэктурным дэкорам памяшкання. Алтары, а таксама іншыя скульптурныя ўпрыгожанні інтэр’ера зараз не існуюць, але лёгка ўявіць сабе, што ўсё ўбранне касцёла ўтварала цэласную, глыбока прадуманую і стылістычна адзіную сістэму, якая павіпна была рабіць моцнае ўражанне. Галоўнае месца ў роспісах займае цыкл сцэн на скляпеннях галоўнага нефа. Ён пачынаецца з агромністай кампазіцыі «Праабражэнне» ў складаным, вытанчанага абрысу абрам- 147. Уручэнне ключоў Пятру. Роспіс касцёла Станіслава ў Магілёве. 1765—1767 (?) ленні ў выглядзе цяжкага раскрапаванага антаблемента. Містычны сюжэт перадаецца як напружаны, поўны імклівага руху момант. У цэнтры магутная постаць Хрыста, ахопленая авальным ззяннем, ад якога ў бакі разыходзяцца сабраныя ў пучкі прамяні святла. Хрыстос адарваўся ад аголенай вяршыні рэалістычна намаляванай скалы і нібы лунае ў прасторы. Вакол Хрыста — воблачны вянок, на клубах якога выявы ўкленчаных Ільі (злева) і Майсея (справа). Унізе сумны і паэтычны пейзаж — пустынная гара, дзе-нідзе парослая дрэвамі, і тры апосталы, якія толькі што прачнуліся. Імклівасць, нечаканасць падзеі падкрэслены іх нязручнымі позамі і ўсхваляванай жэстыкуляцыяй. Асобныя дэталі пейзажу і постаці людзей выхаплены са змроку ззяннем, што льецца ад фігуры Хрыста, і апошнімі пробліскамі жоўтаружовай зары, дагараючай на гарызонце. Містычнае святло сапернічае тут са святлом рэальным і быццам перамагае яго. Святлацень саступае месца колеравай мадэліроўцы аб’ёмаў, што часткова пазбаўляе фігуры матэрыяльнай цяжкаватасці і нечакана надае сцэне лёгкасць і натуральнасць. Кантрастнае проціпастаўленне — наогул паслядоўны мастацка-эстэтычны прынцып, які праводзіцца мастаком у гэтай кампазіцыі. Бурны рух супрацьпастаўлены спакою і цішыні, разлітым у наваколлі; нязручным позам апосталаў — іх ажыўленая жэстыкуляцыя; важкасць рэальных цел — фігуры Хрыста і прарокаў, што адарваліся ад зямлі; змроку ночы, які ахапіў краявід,— святло на першым плане. Усё гэта і дазваляе гледачу пранікнуць у патаенны сэнс «Праабражэння», які разумеецца мастаком як апафеоз барацьбы свету матэрыяльнага і свету містычнага, фізічнай прыроды і духоўнага пачатку. Мастак не аддае бясспрэчнай перавагі містычнаму свету, як гэта рабілася ў традыцыйных кампазіцыях; рэальнае асяроддзе, прырода памаляваны дакладна і з вялікай любоўю. Хутчэй дух разумеецца тут як магутная пераўтвараючая сіла, што ажыўляе і напаўняе прыроду вышэйшым розумам. У выніку здымаецца тая трагічная супярэчлівасць, што характэрна была для светаўспрымання сярэдневякоўя, і выразна пачынае гучаць ідэя кампрамісу, прымірэння з прыродай. Наступны акцэнт — кампазіцыя «Уручэнне ключоў Пятру». Архітэктурны стафаж імітуе асяроддзе тэатра ці залы з балконамі, на якіх размешчаны групы зацікаўленых гледачоў. На прыступках Пётр апускаецца на адно калена. Да яго набліжаецца Хрыстос і працягвае вялікія ключы. За галавой апостала ў арачным праёме бачны высокі ўзгорак, на вяршыне якога вялікая ратонда —сімвал новай царквы. За спіною Хрыста — нахіленая вежа з адзіным акенцам у кратах — сімвал Старога запавету. Лёгкае заянне вакол ратонды і галавы Хрыста амаль не бачна на светла-блакітным фоне неба. Магутны паток святла льецца праз арку і залівае пластычна намаляваную групу на першым плане. Позы і рукі дзеючых асоб падкрэслена тэатралізаваныя. Пётр прыклаў адпу руку да грудзей, узняў галаву, шырока раскрыў вочы. Хрыстос спускаецца па прыступках да Пятра, і нахіл яго постаці перадае рух ад вежы да ратонды, на якую ён паказвае крыху манерным жэстам. Калі твар апостала з вялікай лысінай і кірпатым носам, абкладзістай барадой нясе рысы партрэтнага падабенства і перадае эмац'ыянальны настрой, то твар Хрыста намаляваны вельмі анемічна і пазбаўлены якога-небудзь выразу. Свежы, крыху стракаты каларыт, гучныя фарбы надаюць сцэне адценне аптымізму, аднак мастацкая вартасць гэтай кампазіцыі ніжэй за папярэднюю. Яна перагружана алегорыямі і сімваламі.