КНІГІ ОНЛАЙН
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 1: Ад старажытных часоў да другой паловы XVI ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 3: Канец XVIII — пач. XX ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 4: 1917—1941 гг.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 5: 1941 — да 60-х гг.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 6: 1960-я — сярэдзіна 1980-х гг.
Драўляная скулыітура «нізавога барока», якая ў свой час была шырока распаўсюджана на Беларусі і прызначалася шырокім колам грамадства, у наступныя стагоддзі была амаль знішчана. Створаная цэхавымі рамеснікамі, манахамі або скульптарамі-«партачамі» (г. зн. не членамі цэхавых аб’яднанняў), яна не прэтэндавала на шырыню абагульнення, вызначаючыся вялікай стылістычнай свабодай. Эстэтычныя каштоўнасці позняга барока цікавяць мясцовых разьбяроў у меншай ступені, чым яго выяўлен- чыя і стылістычныя прыёмы. Скарыстоўваючы іх у той ці іншай ступені, разьбяры часта застаюцца ў рамках увогуле статычнай мадэлі: павышаная дынаміка і раскрытасць, прыўзнятасць пачуццяў не могуць не разбурыць паглыбленасці і засяроджанасці ўнутранага стану. Большай выразнасці яны дасягаюць з дапамогай смелай і экспрэсіўнай дэфармацыі частак цела, фігуры, рыс твару. У скульптуры Яна Непамука71 (в. Вялікае Падлессе Ляхавіцкага р-на Брэсцкай вобл.) амаль на адну трэць укарочаны фігура і рукі, аднак павялічана кісць благаслаўляючай рукі. Па народных уяўленнях, Непамук — засцерагальнік ад паводак, таму яго выявы ставіліся каля вёскі ў прыдарожных кашііцах. Ад гэтай яго функцыі і зыходзіў разьбяр, дэфармуючы фігуру Непамука і завастраючы такім чынам увагу на засяроджаным твары і благаслаўляючым жэсце. У першай палове XVIII ст. распаўсюджаным творам скульптуры становіцца распяцце, якое скарыстоўвалася ў інтэр’ерах і экстэр’ерах культавых пабудоў, часта ставілася ў прыдарожных каплічках, а таксама на магільных крыжах як сімвал адыходу на вечны спакой. Укладаючы ў гэты сюжэт такі сэнс, разьбяры пазбягаюць перадачы фізічных пакут, характэрных для барочных «круцыфіксаў». Побач з абагульнена трактаванымі фігурамі ў распяццях сустракаюцца і дэфармаваныя. У інтэрпрэтацыі таленавітага разьбяра распяцце з г. п. Антопаль Драгічынскага раёна Брэсцкай вобласці (сярэдзіна XVIII ст., МСБК) з шырока раскінутымі вялікімі рукамі і значна павялічанымі кісцямі з сімвала збаўлення ператвараецца ў сімвал засцярогі ад жыццёвых нягод. Скульптуры першай паловы XVIII ст. уласцівы спакойная, до- 71 Сюжэт атрымаў шырокае распаўсюджанне на Беларусі з 30-х гадоў XVIII ст. сыць статычная поза, характэрная для пластыкі райейшага перыяду, імкненне да франтальнасці некалькі выцягнутай фігуры. У скульптуры «Ессе Homo» (в. Азяты Жабінкаўскага р-на Брэсцкай вобл., сярэдзіна XVIII ст., ДММ) нават колер баграніцы, выкананы пазалотай «саламянага» адзенпя з сінімі васількамі, сведчыць пра своеасаблівы мастацкі густ аўтара і ўплыў паліхроміі папярэдняга стагоддзя. Але вызначальная рыса гэтай працы — неўласцівая скульптуры XVII ст. напружанасць у прыўзнятых руках, гатовых разарваць вяроўкі. Яны нібы супрацыіастаўляюцца ў цэлым спакойнай позе. Характэрныя для барока кантрасты выступаюць як кантрасты формы і зместу або кантрасты рытмаў і зборак адзення. Выдатны ўзор такога тыпу — «Хрыстос ля слупа» з в. Сакалова Бярозаўскага раёна Брэсцкай вобласці (ДММ) — вызначаецца абвострана-эмацыянальнай перадачай стану персанажа, жаданнем выявіць ідэю перавагі духоўнай сілы, яе адвечнай каштоўнасці. Мастацка-вобразнае раскрыццё задумы дасягаецца супастаўленнем двух кантрастных пачаткаў, якія ствараюць эмацыянальную глыбіню вобраза. 3 аднаго боку — унутрана ўраўнаважаны самапаглыблены стан персанажа, які праяўляецца ў бязвольнай спакойнай позе са зведзенымі ў каленях укарочанымі нагамі, у нахіле галавы і доўгіх, нібы плёткі, руках. Гэты стан падкрэслены плаўнымі акруглымі лініямі ўсёй, вельмі абагульнена трактаванай постаці. 3 другога боку — рэзкія, вуглаватыя, надзвычай экспрэсіўна асіметрызаваныя рысы твару са скошанай набок барадой, смелае парушэнне прапорцый фігуры і асобных яе частак. На працягу першай паловы XVIII ст. атрымліваюць далейшае развіццё рэалістычныя тэндэнцыі. Рысы персанажаў становяцца больш індывідуалізаванымі і характарнымі ў процілегласць выразна-пластыч- ным прыёмам, якія пры шырокім скарыстанні дэфармацый, лаканізме і абагульненай трактоўцы форм вызначаюцца ўмоўнасцю. 190. «Гэта чалавек» (ЕССЕ HOMO). 3 в. Азяты Жабінкаўскага р-на Брэсцкай вобл. 3-я чвэрць XVIII ст. ДММ БССР Пасля закрыцця амаль усіх брацкіх друкарняў, забароны афіцыйнага ўжывання беларускай мовы (1696) у духоўным жыцці народа ўзрастае значэнне вуснапаэтычнай творчасці. Яе плённы ўплыў праявіўся ў літаратуры таго часу, якая скарыстоўвала вобразнасць народнай мовы і фальклорныя прыёмы. «Упершыню 191. Маці боская з дзіцем. 3 в. Хойнікі Брэсцкай вобл. XVIII ст. ў беларускай літаратуры селянін стаў станоўчым героем мастацкага твора» 72. Цэлым шэрагам агульнЫх з фальклорам рыс прасякнуты і вобразна-паэтычны змест драўлянай пластыкі: простанародны тыпаж, каржакаватыя постаці знаходзяцца ў прамой аналогіі з рысамі хрысціянскіх герояў цэлага шэрагу бела- 72 БелСЭ. Мн., 1975. Т. 12. С. 541. рускіх казак 73. Пластычная мова такая ж простая і выразная. Гэта далёка не выпадковае вобразна-пластычнае адзінства сведчыць пра глыбокую народную аснову творчасці разьбяроў. Запозненае пранікненне ў пластыку простанароднага светаўспрымання, фалькларызацыя яе персанажаў — працяг развіцця тых рыс беларускага мастацтва, якія ўжо знайшлі выяўленне ў жывапісе і гравюры першай паловы — сярэдзіны XVII ст. 3 сярэдзіны XVIII ст. становіцца прыкметным уплыў ракако, які ішоў з Чэхіі і паўднёвай Германіі — краін, выхадцы з якіх складалі значную частку скульптараў, што працавалі на Беларусі. У найбольш поўнай ступені гэты ўплыў адбіўся ў драўляных скульптурах анёлаў з Камянца Брэсцкай вобласці (30—50-я гады XVIII ст., МСБК). Няўстойлівасць іх субтыльных постацей разам з далікатным складам цела і кантрапостнымі паставамі, значна замаскіраванымі разведзенымі і разгорнутымі каленямі, надае ім неўласцівую барока легкаважнасць і манернасць. У 1759—1765 гг. віленскі лепшчык Іаган Хедэль стварае стукавы капфесіянал і ракайльныя алтары ў касцёле бернардзінак у Слоніме74. Зварот да стука як больш даўгавечнага матэрыялу пачаўся ў XVIII ст. са сталіцы княства Вільні, дзе пасля час.тых пажараў пры аднаўленні скульптурна-дэкаратыўных інтэр’ераў касцёлаў Якуба і Казіміра езуіты адмовіліся ад традыцыйнага дрэва. Слонімскія алтары з нешматлі- 73 Гл.: Антырэлігійныя казкі, частушкі, прыказкі: Фальклорны зб. 2-е выд. Мн., 1961. 74 Lorentz S. Jan Krzysztof Glaubitz architekt wilenski XVIII w. Warszawa, 1937. S. 11. Ha думку Лоранца, праекты алтароў належаць Я. Глаўбіцу (с. 27, 28); Гл. таксама: Slownik artystow polskich. Warszawa, 1980. T. 3. S. 18. кай, пазбаўлепай выразнасці ракайльнай скульптурай і сціплым арнаментальным дэкорам шмат у чым вызначаюць агульныя рысы болып простых стукавых алтароў наступных дзесяцігоддзяў. Магчыма, у гэтыя ж гады ствараюцца алтары ў слонімскім касцёле св. Тройцы і ў Барунах, дзе працаваў скульптар і стукатар Рыгор Свядзінскі75. Найболып значныя збудаванні гэтага перыяду — ракайльныя стукавыя алтары з драўлянай скульптурай у Дзятлаўскім касцёле (Гродзенская вобл.), створаныя пасля пажару 1754 г. Галоўны алтар з вялікай глорыяй у консе апсіды і бакавыя алтары, якія ўпіраюцца ў скляпенні з распластанымі па іх вялікімі картушамі, умела звязаны ў адзіную кампазіцыю, што займае ўвесь прэзбітэрый. Гэтыя рысы архітэктуры разам з крыху манернай скульптурай у першым ярусе алтара выдаюць іх прыналежнасць віленскай школе. Прыкметна змененыя суадносіны паміж прапорцыямі алтароў і павялічанымі памерамі знешне эфектнай фігурнай пластыкі прывялі да змяншэння іх манументальнасці, што прымусіла заняць алтарнымі картушамі частку скляпенняў, каб такім чынам неяк захаваць неабходныя прапорцыі. У перыяд 70—80-х гадоў атрымліваюць таксама распаўсюджанне і крайнія формы экзальтаванага стану (стукавая скульптура ў Слонімскім касцёле бернардзінцаў, касцёле ў Поразава Гродзенскай вобл.). Значна ўзрастае амплітуда рухаў, павышаецца дэкаратыўнасць скульптуры, што, аднак, не ўплывае на манументальнасць вобразаў. Пры гэтым познебарочная дынаміка ў спалучэнні з экспрэсіўнай дэфармацыяй часам вядзе да экзальтаванай тэатральнасці (скульптура ў нішах Гродзенска- 75 Lopacinski Е. Materialy do dziejow rzemiosla artystycznego w Wielkim ksigstwie Litewskim (XV—XIX ww.). S. 115. га касцёла 1768 г. з характэрнай для львоўскай школы мадэліроўкай адзення ў выглядзе шырокіх пласцін). На землях Беларусі ракако пераітлятаецца з барока. Скульптура гэтага часу не заўсёды дасягае ракайльнай лёгкасці, беручы толькі яго стылістычныя асаблівасці. He знаходзіць шырокага распаўсюджання і паўсюдны ў дэкоры ракако матыў ракайлю, саступаючы месца лістам аканту, сухім або буйным, з нечакана дробнымі кветкамі. Мясцовае барока толькі ў некаторых выпадках губляе свой манументалізм і сілу эмацыянальнага ўздзеяння. Для рэгіянальнай школы, што склалася ў перыяд ракако на землях Гродзеншчыпы і ў паўночна-заходніх раёнах 192. Анёл. XVIII ст. 3 в. Сцяпанкі Жабінкаўскага р-на Брэсцкай вобл. ДММ БССР сучаснай Мінскай вобласці, характэрны парушэнне прапорцый фігур, свабодная, пазбаўленая драматычнага пафасу жэстыкуляцыя. У духу традыцый позняга барока па-ранейшаму часта скарыстоўваецца цялесная карнацыя. Своеасаблівасць драўлянай пластыкі гэтага перыяду і ў тым, што вобразы яе не губляюць глыбіні і ўнутранай значнасці. Характэрны для сярэдзіны XVIII ст. узор — скулыітура евангеліста з в. Нягневічы Гродзенскай вобласці (ДММ). Яго твар, спакойны і ўважлівы, мае партрэтныя рысы. Майстар свабодна валодае прыёмамі пластычнай дэ- 193. Юрый. Сярэдзіна XVIII ст. ДММ БССР фармацыі: дрэва ў яго руках набывае плаўныя акруглыя формы, лініі натуральную прастату, а ўся фігура — разнастайнасць выразных і 194. ІОрый. XVIII ст. Пінскі францысканскі касцёл пластычна-жывапісных ракурсаў, што робіць яе экспрэсіўнай. Павышаная жывапіснасць драўлянай скульптуры — адна з характэрных яе рыс. Складкі адзення набыватоць большую глыбіню, становяцца часта раздвоенымі і канчаюцца буйнымі завіткамі. Нібы парывам ветру загнутае да пояса крыссе адзення ўтварае эфектныя плаўныя або ломкія складкі. У скулыітурах апосталаў з Магілёўскага краязнаўчага музея, спакойных і засяроджаных, складкі плашчоў, шчыльна прыціс-